تئاتر آنلاین؛ ضرورت، نیاز یا امکان

افشین هاشمی  
‌ کارگردان
و بازیگر
نمایش «آقای شادی» به‌ کارگردانی آریان رضایی با بازی افشین هاشمی - به‌صورت آنلاین و تعاملی - روزهای پنجشنبه و جمعه (۱۱ و ۱۲ اردیبهشت) ساعت ۱۰ شب در سایت تیوال اجرا خواهد شد. تمام عواید این اجرا صرف کمک به پویش یادا (یاران درمانگران ایران) در خیریه مهر برکت خواهد شد.

شاید باور نکنید، ولی به نظرم کاری که ما امروز قرار است انجام دهیم تکرار تجربه‌ای در 60 سال پیشِ همین سرزمین است؛ وقتی برای نخستین‌بار از تلویزیون ثابت پارسال (تلویزیونی خصوصی پیش از راه‌اندازی تلویزیون ملی ایران) تئاتر زنده تلویزیونی پخش شد. آن زمان از آنجا که گویا امکان ضبط و سپس پخش وجود نداشته، تئاتر زنده اجرا می‌شده و همزمان به شکل پخش زنده روی آنتن‌ها می‌رفته که ترجمه امروزی‌اش می‌شود همین تئاتر آنلاین. ترس صحنه‌اش یکی‌ است، بازیگر تئاتر می‌بایست عیناً اجرای روی صحنه، کارش را بی‌اشتباه انجام دهد اما رابطه‌اش با تماشاگر نه از طریق تنفس در یک فضا، بلکه بواسطه دوربین است. جالب‌تر اینکه بدانید این نمایش‌ها برنامه ثابت و هفتگی آن تلویزیون بوده است. و باز اگر اشتباه نکنم آقایان نصیریان، انتظامی، رشیدی و دیگر هم‌نسلان‌شان… این اجراهای زنده تلویزیونی را تجربه کرده‌اند.
بعدتر با راه‌اندازی تلویزیون ملی، تله‌تئاترهای بسیاری ضبط‌ و پخش شد. همه ارتباط ما با تجربه‌های انجام شده در دهه 50 در کارگاه نمایش، گروه هنر ملی، مروارید یا حتی سیاه‌بازی‌های سعدی افشار در تالار حافظ نو و… از طریقِ همین تئاترهای ضبط شده از اجرای زنده است.
دهه 60 اما به نظرم پر از تله‌تئاتر است؛ میان برنامه‌های محدود و معدود آن سال‌ها، تله‌تئاتر یک نسیم تازه است. دیدن نمایش‌هایی که تنها در قاب تلویزیون ممکن بود و آن همه بازیگر درجه یک، که تجربه بازیگری‌شان را رایگان در اختیار ما قرار می‌دادند: دکتر فاستوس، بازپرس وارد می‌شود، ملکه‌های فرانسه، معمای یک قتل، سوءتفاهم، تله موش، برده رقصان، تاجر ونیزی و… را جز در قاب تلویزیون، هیچ‌گاه ندیدم. و اینکه بسیاری از هنرمندان امروز تئاتر و سینمای ایران که در شهرهاشان تئاتر نداشته‌اند، ارتباط‌‌شان با این هنر تنها از طریق همین تئاترهای تلویزیونی بوده است.
همه این تاریخ را گفتم که بگویم در همه این دوره‌ها، تئاتر همچنان بر صحنه بود؛ زنده، قدرتمند، با فراز و نشیب‌هایی برآمده از شرایط سیاسی اجتماعی زمانه‌اش. من به همه اینها می‌گویم «امکان»، «یک امکان بیانی». تا 20 سال پیش استفاده از تصاویر سینمایی یا دوربین در یک تئاتر، معنایش از بین بردن ذات تئاتر بود و حالا امروز اگر در تئاتری دوربین و تصویر نباشد، انگار از تئاتر مدرن عقب است! (نگارنده به این شوخی می‌خندد). امکان تازه را ابتدا باید شناخت، آزمود و سپس به کار گرفت (برخلاف گذشته‌ای نه‌چندان دور، که هر پدیده نوی سیاسی اجتماعی فرهنگی، ابتدا با مخالفت و ممانعت روبه‌رو می‌شد).
طبیعی‌ است که هیچ چیز جای اجرای زنده تئاتر را نخواهد گرفت، که اگر می‌گرفت باید تاکنون با ورود این همه پدیده جذاب ـ سینما، تلویزیون، اینترنت، ماهواره و… ـ تئاتر ناپدید شده بود. اما حال که شرایط به‌وجود آمده تعطیلی را بر تئاتر تحمیل کرده، می‌توان به جای پس زدن یا غصه خوردن، به آزمون و خطایی بی‌ضرر در باب پدیده تئاتر آنلاین پرداخت. مثل زمانی که خانواده می‌رود سفر و یکی از اعضای خانواده از فرصت استفاده کرده و خانه را رنگ و تمیز و نونوار می‌کند یا مبلمانی تازه به آن می‌افزاید یا با آجربرداری از یک دیوار، پنجره‌ای تازه ایجاد می‌کند و امکان نوری تازه‌ای به خانه می‌افزاید. من به این اجرا در حکم یک آزمون و خطا می‌نگرم و البته برای اینکه هزینه این آزمون و خطا از جیب مردم پرداخت نشود و در عین حال وجه حرفه‌ای و درآمدزای اجرای یک تئاتر حفظ شود همه عواید حاصل از فروش، به پویش یادا ـ یاران درمانگران‌ ایران - اختصاص داده شده.
«هملت»ی را تخیل کنید که روی صحنه تالار اصلی دیالوگ می‌گوید و روح پدرش، آنلاین (و نه تصویر ضبط شده)، در سواحل دریای جنوب به پسرش پیام می‌فرستد و هزار خیال‌ دیگر… پدیده تازه را ابتدا باید آزمود، بعد درباره‌اش سخنرانی کرد، که اگر جز این بود همه اختراعات و دستاوردهای بشری هنوز در گیر و بند تفسیرهای فلاسفه مانده بود.