«فرستاده ویژه» مکرون در تهران

مریم سالاری
خبرنگار دیپلماسی
تحولات پیرامون برجام با همه خطرات احتمالی مبنی بر احتمال فروپاشی این توافق، روند مذاکرات ایران با اروپا را در مرحله جدیدی قرار داده است. مرحله‌ای که این بار با پیشتازی پاریس در عرصه رویارویی با واکنش تهران و فشارهای یکجانبه امریکا ممکن است به یافتن راهکاری منطقی‌تر و برداشتن گام‌های عملیاتی بینجامد. این چنین است که «امانوئل بُن»، مشاور ارشد امانوئل مکرون بعد از دو دور رایزنی‌های تلفنی و مفصل رؤسای جمهوری ایران و فرانسه در دو هفته اخیر، مأموریت یافته به تهران سفر کند و امروز با مسئولان ایرانی و از جمله دبیر شورای عالی امنیت ملی به گفت‌وگو بنشیند. او پیش‌تر آخر خردادماه سال جاری و در بحبوحه بحران حمله به دو نفتکش در دریای عمان سفری یک روزه به تهران داشت. اقدامات تلافی‌جویانه جمهوری اسلامی باعث شده پاریس برای در دست گرفتن وضعیت موجود، در شرایطی که با خواسته قبول مسئولیت اروپا جهت تحقق منافع اقتصادی ایران و مقابله با سیاست تحریم امریکا مواجه شده است؛ به عرصه اقدامات جدی‌تر و عملیاتی کشیده شود. سرنوشت برجام درست در روزهایی به هم پیچید که ایران گام اول و دوم مبنی بر متوقف کردن بخشی از تعهدات هسته‌ای‌اش را برداشت و قرار شد اروپا از فرصتی که تهران در اختیارش گذاشته برای حفظ این توافق بهره ببرد. این فرانسه بود که ابتدا با این موضعگیری که «فعلاً به راه‌اندازی مکانیسم ماشه در تلافی بازگشت اقدامات هسته‌ای روی نمی‌آوریم» عملاً مانع از آن شد اختلافات اساسی طرف‌های توافق، وضعیت کنونی را از آنچه هست پیچیده تر و دشوارتر کند. مکرون بعد از پایان نشست «جی 20» گفته بود: «حتی اگر ایران برجام را زیر پا بگذارد، اروپا برنامه‌ای فوری برای پیروی از امریکا و بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای ایران ندارد.» موضعی که نشان می‌داد پاریس دریافته مدیریت فضای کنونی تنش‌ها بر سر اجرای برجام از آنچنان درجه‌ای از اهمیت برخوردار است که بی اعتنایی به آن عواقب جبران ناپذیری را برای اروپا به دنبال دارد. این در حالی است که به نظر می‌رسد مکرون مهمترین دستورکار ویژه خود را در رایزنی‌های تلفنی و مفصل با همتای امریکایی‌اش، جست وجوی راهی برای تحقق خواسته‌های تهران قرار داده است. رصد تحولات و اتخاذ موضع حمایت آمیز فرانسه از برجام به همین موضعگیری‌ها محدود نمانده است. چه، رئیس جمهوری فرانسه طی روزهای اخیر دیپلماسی تلفنی مفصلی را با همتایان ایرانی و امریکایی خود به جریان انداخته تا دست کم امیدها را برای برگزاری گفت‌وگوهای سطح بالای سیاسی ایران و 1+4 زنده نگه دارد. او پیش‌تر در مذاکره با همتای امریکایی‌اش در حاشیه نشست «جی 20»، از دونالد ترامپ خواسته بود برای تسهیل شروع مذاکرات، برخی از تحریم‌ها علیه ایران را لغو کند. مکرون همچنین یک روز پس از دومین اقدام متقابل ایران در چارچوب برجام و بعد از مذاکرات تلفنی با روحانی که بیش از یک ساعت به درازا کشید، با ترامپ گفت‌وگو و پس از آن نماینده ویژه خود را راهی تهران کرد. به نظر می‌رسد حضور مأمور ویژه مکرون در تهران از یک سو در امتداد تدارک برگزاری مذاکرات سیاسی ایران و اروپا و از سوی دیگر مهیا کردن شرایط برای رفع تحریم‌های امریکایی با هدف بازگرداندن امریکا به توافق هسته‌ای باشد. دور از انتظار نیست که «امانوئل بُن» حامل پیامی باشد که به دنبال مذاکرات فشرده و پنهان چند روز گذشته میان ترامپ و مکرون به دست آمده است و فرانسوی‌ها قصد دارند این پیام را با تهران در میان بگذارند.
اما فراتر از این تبادل پیام و رایزنی‌های آشکار و پنهان، گشودن راهی مهم است که فرانسه در آغاز آن باید در کنار آلمان و انگلیس بکوشد ایده راه‌اندازی سامانه مالی «اینستکس» را از روی کاغذ خارج و به یک راهکار عملی و مؤثر برای تهران تبدیل کند.
بازی جدید امریکا در شورای حکام
تلاش اروپایی‌ها به رهبری فرانسه جهت حفظ توافق هسته ای در حالی است که امروز آزمون دیگری برای اروپایی‌های حامی برجام رقم می‌خورد. جایی که امریکا در واکنش به اقدام تلافی جویانه تهران برای متوقف کردن بخشی از تعهدات برجامی‌اش خواستار نشست ویژه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شده است. نشستی که مقام‌های امریکایی پیشتر کوشیده بودند کشورهای دیگر عضو آژانس یا حتی دبیرخانه آن را ترغیب کنند تا به جای امریکا خواستار برگزاری آن باشند اما ظاهراً ناکامی در پاسخ گرفتن از چنین درخواستی موجب شد مقام‌های کاخ سفید که خود با خروج یکجانبه از برجام تمام تعهدات این توافق را زیر پا گذاشته بودند، مدعی نقض عهد ایران در قالب این توافق شوند و به این ترتیب زمینه را برای برگزاری نشست امروز شورای حکام مهیا کنند.
با وجود برنامه امریکا برای محکوم کردن اقدامات متقابل تهران از مجرای آژانس، به نظر نمی‌رسد شورای حکام صلاحیت ورود به این ادعا را داشته باشد. چه سازوکار اجرایی آژانس در رابطه با توافق هسته‌ای ناظر بر دستورالعمل قطعنامه شورای حکام  مصوب 15 دسامبر 2015 هست که بر پایه قطعنامه 2231 شورای امنیت صادر شده است. شورای حکام طبق این قطعنامه پذیرفته است بر روند اجرای تعهدات هسته‌ای ایران نقش نظارتی داشته باشد. ایفای این نقش تنها به رصد اقدامات فنی مجاز تهران در چارچوب برجام محدود می‌ماند و آژانس حق ورود محتوایی به روند بررسی تعهدات برجامی ایران را ندارد. این در حالی است که رابطه تعریف شده ایران و آژانس ذیل پیروی از اسناد بین‌المللی یعنی اساسنامه آژانس، معاهده عدم اشاعه هسته‌ای و همچنین موافقت پادمان نامه 1974 و سایر تعهدات پادمانی است و آژانس تنها می‌تواند در چارچوب میزان پایبندی ایران به توافقنامه منع تسلیحات هسته‌ای (ان پی تی) و اجرای پروتکل الحاقی ورود محتوایی کرده و اعلام نظر کند.
ناگفته پیداست امریکا با بهره‌گیری از ظرفیت شورای حکام و با اطلاع از اینکه ادعاهایش پیرامون برجام راه به جایی نخواهد برد، درصدد طراحی سناریوی دیگری مشابه آنچه در پرونده اسناد ادعایی موسوم به «پی ام دی» صورت گرفت، خواهد بود. پرونده‌ای که می‌تواند شامل گزاره‌های متعدد و اثبات نشده‌ای باشد که بار دیگر ایران را در کانون خبرسازی و فشار بنشاند.
به نظر نمی‌رسد کشورهای عضو شورای حکام در مواجهه با فرار رو به جلوی ترامپ که به جای پاسخگویی به خروج  یکجانبه از برجام درصدد محاکمه کردن تهران است، با او همراهی داشته باشند. فارغ از ابراز شگفتی نماینده روسیه در آژانس از خواسته امریکا از آژانس، سکوت سایر کشورهای عضو برجام به برگزاری نشست شورای حکام دست‌کم نشان می‌دهد آنها تمایل چندانی برای ورود به بازی خطرناک و جدید واشنگتن نداشته باشند. لذا قابل پیش‌بینی است که از دل جلسه امروز قطعنامه‌ای بیرون نخواهد آمد.

برش
درخواست اتحادیه اروپا برای برگزاری فوری کمیسیون مشترک

همزمان با انتشار نامه محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران به فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و اعلام جزئیات دومین گام اقدام متقابل جمهوری اسلامی، اتحادیه اروپا و سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا روز گذشته در بیانیه ای خواستار تشکیل فوری کمیسیون مشترک برجام شدند.
به گزارش ایرنا، ایران روز یکشنبه گذشته (۱۶ تیرماه) در اجرای دومین گام خود برای متوقف کردن بخش دیگری از تعهدات برجامی‌اش، خبر داد از حد تعیین‌شده در برجام مبنی بر غنی‌سازی  3.67 درصدی اورانیوم عبور کرده است و در صورتی به تعهدات خود عمل خواهد کرد که دیگر طرف‌ها، بویژه امریکا نیز به تعهدات خود پایبند باشند و آنها را به اجرا درآورند. ظریف در نامه ارسالی خود به موگرینی نوشته است، چنانچه امضاکنندگان برجام ظرف ۶۰ روز به این شرط عمل نکنند، ایران از ماه سپتامبر (حدود دو ماه دیگر) مرحله سوم کاهش تعهدات برجامی خود را به اجرا درخواهد آورد. در واکنش به چنین اقدامی  اروپا و تروئیکای شامل آلمان، فرانسه و بریتانیا در بیانیه روز گذشته خود ضمن درخواست از ایران برای صرفنظر از اقدامات متقابل خطاب به همه کشورهای عضو این توافق تأکید کردند:‌ «از تمام کشورهای طرف برجام می‌خواهیم تا مسئولانه رفتار کرده و در کاهش تنش‌ها شریک باشند.» آنها همچنین خواستار تشکیل فوری کمیسیون مشترک برجام شدند. در همین حال سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در حالی که تأکید کرد افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم نقض موافقتنامه پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیست، تصریح کرد: «روسیه آماده تسهیل برگزاری نشستی برای بحث درباره پیشنهادهای مشخص پیرامون توافق هسته‌ای ایران  است.»