فاصله گرفتن از درک رحمانی از دین

غلامرضا ظریفیان
 استاد تاریخ
فیلم «شبی که ماه کامل شد» فیلمی حادثه‌ای است که در جمهوری اسلامی و پاکستان رخ می‌دهد و اگر چه مربوط به اکنون و حال است اما موضوع و محتوای فیلم مربوط به امری تاریخی یعنی انحراف از دین است.
در همه ادیان الهی گروه‌ها، جریان ها و برخی افراد دچار انحرافاتی در فهم دین می‌شوند که در کتاب های مقدس، قرآن و انجیل و تورات به آن اشاره شده است. این انحراف به دو شکل افراطی بروز و ظهور می‌کند؛ فهم افراطی و عمل افراطی یعنی هم در بعد معرفت دچار افراط می‌شوند و هم در کنش و عمل. وجه اول یعنی فهم دین سوای آن چیزی است که شارع معرفی کرده است از جمله غلو در احکام و غلو درباره افراد (برای انبیا و اولیا مقام الوهیت قائل شدن).
وجه دوم فهم کژاندیشانه از شریعت است که در قالب خشونت بروز و ظهور می‌کند. در حالی که بخش عظیمی از پیام‌ همه ادیان، رحمت، مهربانی و عطوفت است و از 114 سوره قرآن، 113 سوره‎اش با بسم‌الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود و در یک سوره هم دو بار بسم‌الله الرحمن الرحیم تکرار شده است. در متون‌مان بارها عنوان شده که رحمت و لطف خداوند بر غضبش سبقت دارد اما متأسفانه در نگرش تاریخی بدفهمانه از دین غضب و خشم دین بر رحمتش غلبه پیدا می‌کند. این انحراف در یهودیت و مسیحیت هم به اشکال مختلف دیده شده است که از نمونه عینی‌اش در مسیحیت می‌توان به جنگ‌های صلیبی اشاره کرد. در اندیشه اسلامی نیز متأسفانه از صدر اسلام جریان بدفهمی متکی بر خشونت را شاهد بودیم که نمونه عینی آن جریان خوارج است؛ جریانی خشن و دیندارانی تندرو که فهم محدودشان از دین منجر به بروز اعمال خشونت‌آمیز شد که یکی از مصداق‌های آن به شهادت رساندن مظهر اخلاق و عدالت حضرت علی(ع) است.
متأسفانه این جریان افراطی در لابه‌لای فرق اسلامی ادامه پیدا کرد و به دوره مدرن رسید. در عصر حاضر هم شاهدیم که بخشی از مسلمانان به اعتبار همان تبار تاریخی‌شان دچار بدفهمی از دین می‌شوند. متأسفانه خشونت جهان مدرن که در چهره استعمار و استعمار نو بروز و ظهور پیدا کرد و تلاش غرب برای حاکم شدن جهانی‌سازی افراطی عامل و فرصتی شد که این جریان خشن در اندیشه اسلامی علاوه بر عرصه معرفت در عرصه عمل هم ظهور پیدا کند که مشهورترین آن کارزار افغانستان است که خشونت روس‌ها و بعد از آن امریکایی‌ها عرصه‌ای را ایجاد کرد تا طلبه‌هایی که در پاکستان مورد تعلیم این نگاه محدود و خشن قرار گرفته بودند در قالب گروه طالبان و بعد هم القاعده دست به اقدامات تروریستی بزنند. این گروه‌ها به خاطر جاذبه مقاومت و مبارزه با خشونت امریکا در میان بخشی از نیروهای جوان گسترش پیدا کرد و در شکل بسیار مهیب‌تر و خطرناک‌تر با نام داعش سربرآورد.
متأسفانه در بخش‌هایی از مناطق مرزی ایران از یک سو به دلیل محرومیت‌های جدی این منطقه و از سوی دیگر در معرض تابش قرار گرفتن این تفکر خشونت‌آمیز، این اندیشه رشد و نمو پیدا کرد. با روانه شدن پول‌های هنگفت برخی کشورهای منطقه بخصوص عربستان و سرمایه‌گذاری برای این اندیشه‌ خطرناک شاهد بودیم که القاعده به شبکه‌های جهانی راه پیدا کرد و حادثه 11 سپتامبر را به وجود آورد که همان‌طور که اشاره شد امریکایی‌ها خود از عوامل مؤثر گسترش این اندیشه در جهان اسلام با این هدف بودند که چهره رحمانی اسلام را خشن و دگرگون نشان دهند. نگرانی آنها نشأت گرفته از گسترش اسلام در جهان امروز و گسترش معناکاوی و عرفان اسلامی و بروز و ظهور جریان عقلانیت اسلامی بود. برداشت غلط از دین و خشونت حاصل از آن‌ موضوعی است که در فیلم «شبی که ماه کامل شد» بخوبی به آن پرداخته شده اگرچه در واقعیت خشونت عمیق‌تر از آن چیزی است که در فیلم نشان داده می‌شود اما طبیعتاً دست فیلمساز به خاطر مسائل عاطفی و تأثیرات منفی که تصویر آن بر جامعه می‌گذارد بسته است و نمی‌تواند تمام خشونت این جریان خطرناک را تصویر کند.
با وجود این و با تمام این محدودیت‌ها به اعتقاد من این فیلم بخوبی توانسته این فضا را به مخاطب منتقل کند.  ضمن اینکه ما با کار مستند روبه‌رو نیستیم و قالب سینمایی ایجاب می‌کند که قصه شکل دراماتیک و عاطفی پیدا کند. به اعتقاد من «شبی که ماه کامل شد» در تصویر فهم غلط از دین و درعین حال عمل مبتنی بر این فهم غلط که بشدت خشن است موفق عمل کرده و بخوبی نشان می‌دهد که چطور حتی انسانی‌ترین قواعد اخلاقی و عمیق‌ترین روابط انسانی که رابطه فرزند و پدری و رابطه زن و شوهری است قربانی می‌شود و فرد حاضر است به هر قیمتی نگاه غلط خود را در جامعه جاری و ساری کند. نرگس آبیار بخوبی توانسته نتیجه دردناک این اندیشه انحرافی که در بستر تاریخی بالیده و با بهره‌گیری از تکنولوژی و دلارهای امریکایی از برخی کشورهای مرتجع گسترش پیدا کرده را به شکل هنری و ملموس تصویر کند. من ساخت چنین فیلم‌هایی را به فال نیک می‌گیرم، به امید اینکه «شبی که ماه کامل شد»مقدمه‌ای بر فهم این جریان انحرافی باشد. اگر ما از بسترهای خوب هنری استفاده کنیم قطعاً می‌توانیم این نگاه و اندیشه را به دنیا ارائه کنیم که مسبب بخشی از این آفت خطرناک که جهان امروز را تهدید می‌کند سیاست‌های ظالمانه غرب هست و بخش دیگرش کژاندیشی‌هایی است که در جهان اسلام شکل گرفته است. تصویر نتایج فاصله گرفتن از فهم عقلانی از دین و فاصله گرفتن از درک رحمانی از دین به شکل هنری، آموزش بسیار خوبی برای جامعه ما و جهان اسلام و جامعه بین‌الملل است.