گروه اقتصادی/ از سال گذشته قیمت گاز در اروپا روند افزایشی داشته و به ارقام سرسام‌آوری رسیده است. با خروج اقتصاد جهان از محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کووید 19 و آغاز بحران اوکراین و کاهش عرضه گاز روسیه به این اتحادیه، این روند افزایشی آغاز شده و اخیراً نیز با انفجار و نشت گاز از خط لوله صادرات گاز روسیه یعنی «نورد استریم 1» بیش از 10 درصد رشد داشته است. اگرچه اخباری مبنی بر پر شدن ذخایر گاز در برخی کشورها به گوش می‌‌رسد، اما بحران جدی است و مؤسسات بین‌المللی می‌‌گویند که میانگین ذخایر گاز اروپا زیر 40 درصد است و سال آینده دیگر حتی این ذخایر نیز وجود نخواهد داشت. مؤسسه آکسفورد شرایط گازی اروپا را در 2024 بحرانی توصیف می‌‌کند و مؤسسه تحقیقاتی ریستاد انرژی نیز از تداوم این کسری تا 2025 خبر می‌‌دهد. اما در چنین شرایطی سومین تولیدکننده گاز جهان یعنی ایران، آیا راه حل بحران گازی اروپاست؟ محمدصادق جوکار، رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در گفت‌وگو با «ایران» به این سؤال پاسخ می‌‌دهد.
 بازار گاز اروپا و نگاه ایران به این بازار
موضوع صادرات گاز ایران به اروپا سال‌هاست که بررسی می‌‌شود؛ بسیاری از کارشناسان می‌‌گویند که ایران می‌‌تواند به اروپا گاز صادر و از این طریق اروپا را به خود وابسته کند. اما حوادث اخیر، نشان داد که این موضوع قابل تأیید نیست. به طوری که کاهش سهم راهبردی روسیه به سهم تجاری از بازار گاز اروپا و خروج نیمی از گاز روسیه از این بازار نشان داد که حتی صادرات 150 میلیارد مترمکعب گاز روسیه به اروپا هم برای آن امنیت سیاسی و وابستگی ایجاد نکرد. ایران هم که سال گذشته فقط 17 میلیارد مترمکعب صادرات گاز داشته است، اگر تمام این گاز را هم به اروپا صادر می‌‌کرد، احتمالاً خبری از وابستگی نبود.
رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در این باره توضیح می‌‌دهد: «در تحلیل اقتصاد سیاسی انرژی بویژه در مورد سیاستگذاری‌های راهبردی، نگاه‌های ایدئولوژیک پیشینی چه همگرایانه و چه واگرایانه بشدت آسیب‌زا است. بازارهای گازی بر اساس چند مؤلفه تعریف و راهبردها (Stertegy) معمولاً هر پنج سال یک بار بازنگری می‌‌شوند. خط‌ مشی‌ها و برنامه‌های اقدام  (Policy&Action Plan) هم در زمان کمتری مورد بررسی و بازنگری قرار می‌‌گیرند. درخصوص صادرات گاز، قیمت گاز در آن بازار، زیرساخت‌ها، وضعیت کنونی و همین طور چشم‌انداز واردات آن و اینکه حجم واردات آن بازار در آینده چقدر افزایش پیدا می‌کند و نیز سهم عرضه از مجموع کلی واردات آن، مورد توجه است. برخی بازارها ممکن است که 15 سال پیش در اولویت بوده‌اند اما امروز با تغییر شرایط دیگر اولویت صادرات گاز بویژه با خط لوله نباشند.»
او ادامه می‌‌دهد: «برای بررسی این بازار باید نگاه کرد به اینکه چشم‌انداز آن چگونه است. اروپاییان دارند تمرکز خود را در بازار گاز به سمت ال‌ان‌جی می‌برند و از سه منطقه واردات ال ان جی می‌‌کنند. اروپایی‌ها مصوب کرده‌اند که در سال آینده 15 درصد تقاضای کمتری روی گاز داشته باشند و این کاهش ۴۵ میلیارد مترمکعب در سال است. با این روندی که در پیش گرفته‌اند چشم‌انداز بازار گاز اروپا به غیر از این چند ماهی که به دنبال کاهش سهم روسیه هستند، چندان مثبت نیست. ایران چگونه می‌‌خواهد به بازار اروپا ورود کند. زیرساخت ال‌ان‌جی که نداریم و ارزیابی‌ها نشان می‌‌دهد که از نظر اقتصادی هم ایجاد خطوط لوله با رویکرد سیطره‌گرایانه ترکیه برای «راهبرد برتری مسیر انتقال بر منبع عرضه» و تحمیل هزینه انتقال بالا صرفه اقتصادی ندارد. بله؛ اگر ۲۰ سال قبل بود، در مدل‌های اقتصادی می‌‌شد به اروپا هم فکر کرد اما الان حتی کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان هم برای صادرات گاز به اروپا با مشکل مواجهند.»
جوکار تأکید می‌‌کند: «بعضی می‌گویند که اروپا را با خطوط لوله گاز به خود وابسته کنیم. چقدر صادر کنیم که بتوانیم این بازار را به خود وابسته کنیم. ۱۵۰ میلیارد مترمکعب برای روسیه امنیت ایجاد نکرد و حالا ما می‌‌خواهیم با ۱۰ میلیارد مترمکعب این امنیت را ایجاد کنیم؟ ممکن است که ۲۰ سال قبل در آن وضعیت چشم‌انداز مثبتی برای این بازار وجود داشته که در تحلیل‌ها به آن اشاره شده است اما الان شرایط فرق می‌‌کند. تحلیل‌های سال ۲۰۱۰ و استراتژی امنیت انرژی اروپا در این سال را با اسناد ۲۰۱۵ و ۲۰۲۰ مقایسه کنید. چقدر تفاوت در آنها هست.»
 اروپا خواهان گاز ایران است؟
برخی کارشناسان می‌‌گویند که اروپا با تبعیت از تحریم‌های ظالمانه علیه ایران و عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گازی آن متضرر شده و در حال پرداخت هزینه این تحریم است. اکنون نیز این سؤال مطرح است که آیا اروپا به عرضه گاز ایران به این اتحادیه نگاهی دارد؟
جوکار می‌‌گوید: «اروپا اگر در تأمین امنیت عرضه انرژی خود مصر باشد، اولین گام و فوری‌ترین پیشنهاد که کاملاً عملیاتی است و حتی از ال‌ان‌جی قطر هم زودتر برای این اتحادیه عرضه جدید می‌آورد، تکمیل پروژه ال‌ان‌جی ایران است. یعنی کمک کند تجهیزات واحد ایران‌‌ال‌ان‌جی-زیمنس و لینده- را که حتی ساخته شده‌اند و به بهانه تحریم توقیف است، آزاد کرده تا با تکمیل ایران‌ال‌ان‌جی، عرضه گاز به این اتحادیه وجود داشته باشد.»
او ادامه می‌‌دهد: «با توجه به سرمایه‌گذاری و پیشرفت این پروژه- بجز واحد مایع‌سازی که در توقیف اروپاست- این پروژه خیلی سریع‌تر از افزایش تولید ال‌ان‌جی قطر به نتیجه می‌رسد. سرمایه‌گذاری جدید ال‌ان‌جی قطر عمدتاً در سال‌های 2026 و 2027 به نتیجه می‌رسد. خب اگر اروپا روی ایران برای امنیت انرژی خود تأکید دارد، این یک نمونه پیشنهاد عملیاتی و زود‌بازده است؛ اما می‌بینیم وقتی اروپا اصلاً تمرکزی بر گاز ایران به عنوان منبع تأمین امنیت عرضه انرژی خود ندارد، برخی معتقدند که حتماً بازار منطقه را رها کنید و بروید دنبال اروپا. بحث نگاه ایدئولوژیک به غرب یا به شرق نیست، بحث نگاه به منافع ملی است.»
 اولویت بازارهای گازی ایران
اما اگر بازار گاز اروپا به دلیل نبود خط لوله و تجهیزات ال‌ان‌جی بازار ایران نیست، ایران در کجا می‌‌تواند بازارسازی کند؟ جوکار توضیح می‌‌دهد: «برای ایران اولویت راهبردی، بازار منطقه‌ای روبه‌رشد خود از نظر تقاضای گازی است تا به اروپایی فکر کند که خود پیشران دوره گذار انرژی به سمت تجدید‌پذیرها بوده و هم‌اکنون ممکن است به خاطر تنش‌های ژئوپلیتیک تقاضای موقتی نهایتاً دو تا چهار ساله داشته باشد.»
او ادامه می‌‌دهد: «اگر می‌خواهیم برنامه صادرات گاز داشته باشیم و تجارت گاز را دو برابر کنیم؛ باید سه کار را ابتدا انجام بدهیم؛ مقدم بر همه موارد، مدیریت مصرف داخل است. دوم افزایش ظرفیت عرضه داخلی (چه تولید میدان جدید، چه ازدیاد برداشت و چه جمع‌آوری گازهای مشعل)، مورد سوم هم استفاده از فرصت‌ها و خرید گاز مازاد کشورها از جمله روسیه برای صادرات از ایران است.»
رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی توضیح می‌‌دهد: «در همین حال چند مورد را هم باید پیش ببریم. قرارداد واردات گاز از ترکمنستان و روسیه و در عین حال صادرات به عراق، ترکیه، پاکستان، افغانستان و عمان و کشورهای دیگر منطقه.»
او در پایان می‌‌گوید: «واردات گاز از کشورهایی که مازاد دارند-با قیمت منطقی- یک نوع دیپلماسی منطقه‌ای است که کمک می‌‌کند ما نیز به ایفای تعهدات صادراتی‌مان بپردازیم. ما باید تعهد صادرات گاز به عراق را به گونه‌ای ایفا کنیم که به دنبال بدیل نباشد. دوم، حفظ بازارمان در ترکیه و تمدید این قرارداد است. سال 2026 قرارداد فعلی تمام می‌‌شود. الان مذاکرات برای تمدید این قرارداد در حال انجام است و در همین حال نیم نگاهی هم به بازارهای دیگر نظیر پاکستان داریم که یک مقدمات ضروری دارد که باید آن مقدمات را فراهم کنیم. برخی موارد همین امسال هم قابل اجراست.»

نفت و فرآورده‌های نفتی در داخل کشور از دو طریق به محل مصرف منتقل می‌شود؛ نفتکش و خط لوله. اما به دلایل گوناگون از جمله هزینه حمل، سهم خط لوله در حال افزایش است. مدیرعامل شرکت خطوط لوله و مخابرات ایران در خصوص شرایط کنونی انتقال نفت و فرآورده‌های نفتی با کمک خط لوله می‌گوید: در کل کشور ۱۴۰ هزار کیلومتر خط لوله وظیفه انتقال نفت و فرآورده را از مبادی تولید به عهده دارند. سال گذشته ۱۲۸ میلیارد لیتر انتقال نفت و فرآورده صورت گرفته که برای این حجم از محموله باید ۴۳۰۰ میلیون نفتکش ۳۰ هزار لیتری تردد می‌کرد. به گزارش «ایران»، ارسلان رحیمی در نشستی خبری با اشاره به اینکه در ۶ ماه اول سال گذشته ۳۳ میلیارد لیتر نفت خام و ۳۰ میلیارد لیتر فرآورده از طریق خط لوله منتقل شده است، توضیح داد: در ۶ ماه اول امسال ۳۴،۵ میلیارد لیتر نفت خام و ۳۱،۷ میلیارد لیتر فرآورده از طریق خط لوله منتقل شده است. وی هزینه انتقال فرآورده نفتی با خط لوله را لیتری 300 ریال و یک پنجم نفتکش عنوان کرد و افزود: انتقال با خط لوله بدون خطرات جاده‌ای و آلودگی محیط‌ زیست است. رحیمی با بیان اینکه افزایش قیمت منجر به زیاد شدن انشعاب‌های غیرمجاز شده است، خاطرنشان کرد: قبلاً سالانه ۲ مورد سرقت داشتیم اکنون ده‌ها برابر شده به طوری که هفته‌ای یک مورد انشعاب داریم ولی با اقداماتی که انجام می‌شود، اکثر انشعابات و تعرضات بسرعت کشف می‌شود. وی ادامه داد: با استفاده از تجهیزات و پایش خط بسرعت نسبت به کشف انشعابات غیرمجاز اقدام می‌کنیم. وی با اشاره به بیشترین تعرضات به خطوط گفت: بیشترین برداشت و تعرض در منطقه خلیج فارس خط ۲۶ اینچ و خط ۱۰ اینچ نزدیک پالایشگاه و بندر شهید رجایی و باهنر است، همچنین هفته گذشته در منطقه جنوب شرق کشور یک مورد بوده است، اطراف تهران، شمال شرق کشور و همچنین در بردسیر کرمانشاه در دو ماه گذشته ۲ بار سرقت اتفاق افتاده است.مدیرعامل شرکت خطوط لوله و مخابرات یادآور شد: بیشترین دستبرد به فرآورده‌ها بخصوص گازوئیل صورت می‌گیرد.به گفته رحیمی، عمر خطوط لوله نفت خام در کشور ۳۲ سال و فرآورده نفتی ۳۵ سال است و این عمر در دنیا متوسط ۳۰ سال است. نوع نگهداری مهم است و اگر بدرستی نگهداری شود بیش از ۶۰ سال عمر می‌کند.

درحالی که تولید نفت اوپک به بالاترین رقم از سال 2020 رسیده و قیمت نفت خام نیز در محدوده 85 دلار در بشکه است؛ تولیدکنندگان نفت اوپک پلاس در حال بررسی کاهش هدف تولیدشان در دیدار هفته جاری هستند و برای کاهش بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون بشکه در روز تولید، رایزنی می‌کنند. 
به گزارش رویترز، تحلیلگران انتظار دارند موافقت تولیدکنندگان اوپک پلاس با کاهش تولید، از قیمت‌ها پشتیبانی کند. عربستان سعودی که بزرگترین تولیدکننده عضو اوپک است، در اوت احتمال کاهش تولید برای اصلاح نوسان بازار را مطرح کرده بود.طبق یافته‌های نظرسنجی رویترز، اوپک در سپتامبر ۲۹.۸۱ میلیون بشکه در روز نفت تولید کرد که ۲۱۰ هزار بشکه در روز بالاتر از اوت و بالاترین میزان از آوریل سال ۲۰۲۰ بود. قرار بود در سپتامبر تولید اوپک پلاس ۱۰۰ هزار بشکه در روز افزایش پیدا کند که سهم اوپک، ۶۴ هزار بشکه در روز بود. افزایش تولید اوپک ۱۳۰ هزار بشکه در روز بیشتر از این سهمیه بود. با این حال، اوپک همچنان کمتر از سطح هدف‌گذاری شده، نفت تولید می‌کند. تولید ۱۰ عضو اوپک که در پیمان کاهش تولید اوپک پلاس شرکت دارند، ۱.۳۲ میلیون بشکه در روز کمتر از هدف تعیین شده برای سپتامبر بود.