یوسف حیدری
 
در بزرگ آهنی موزه باز می‌شود. جایی که قرار است تاریخ به شکلی زنده روایت شود. موزه زنده زیارت همان جایی است که زائران امام هشتم(ع) در آن به قلب تاریخ سفر می‌کنند. از سفر امام رضا(ع) به خراسان تا انقلاب سال 57. بعد از عبور از در آهنی دیوار بزرگی مقابل چشم قرار می‌گیرد. حدیث سلسلة ‌الذهب و سفر امام هشتم(ع) به توس روی آن نقاشی شده است. راوی عبای سبز رنگی به تن کرده و دستاری به سر دارد. مردم می‌نشینند تا او ماجرای  این سفر امام رضا(ع) را روایت کند. پس از آن به کوچه‌های مشهد در روزهای انقلاب اسلامی می‌رسید و در حسینیه کرامت تصویری از امام خمینی(ره) و شعار مرگ بر شاه می‌بینید که شما را به روزهای انقلاب می‌برد. نمادهای آن روزگار یکی یکی در مسیر عبور از  محوطه موزه دیده می‌شود. ناگهان چند پسر نوجوان درحالی که شعار مرگ بر شاه می‌دهند از انتهای یکی از کوچه‌ها بیرون می‌آیند و خودشان را به خیابان می‌رسانند. مردمی که به تماشای موزه آمده‌اند ناخودآگاه با آنها همراه می‌شوند و سعی می‌کنند مقابل نیروهای گارد شاهنشاهی مقاومت کنند. از خیابان روبه‌رو چند زن و مرد درحالی که پارچه نوشته «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه» را به دست دارند جلو می‌آیند. جمعیت تماشاگران با آنها همراه می‌شوند. انگار دوباره سال 57 و انقلاب اسلامی زنده شده است و مردم در کوچه پس کوچه‌های مشهد در جنب و جوشند. با عبور از روزهای انقلاب تصویری از جنگ و جبهه مقابل نگاه مردم قرار می‌گیرد. تصاویری از امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری با لباس نظامی در گوشه‌ یک سنگر همه را به یاد روزهای دفاع مقدس می‌اندازد. صدای تیراندازی و آژیر خطر فضای موزه را فرامی‌گیرد.
این تصویر البته تصویری مربوط به اواخر سال 98 است؛ روزهایی که همه‌گیری کرونا آرام آرام اماکن فرهنگی را به تعطیلی کشاند اما با فروکش کردن کرونا و فعالیت دوباره موزه‌ها و سایر مراکز فرهنگی، در موزه زیارت باز نشد و توسعه زیرساختی دو فاز دیگر آن که در روزهای کرونا می‌توانست اتفاق بیفتد و برای این روزها آماده شود، به طور کامل کنار گذاشته شد.
«موزه زنده زیارت با هدف بهره‌گیری کامل زائران امام رضا(ع) از زیارت و معارف رضوی با پیشنهاد آیت‌الله رئیسی زمانی که تولیت آستان قدس را برعهده داشتند ساخته شد. موزه‌های زنده سال‌هاست در برخی از کشورهای دنیا فعالیت می‌کنند و مردم در این موزه‌ها خودشان را در متن وقایع تاریخی می‌بینند و وقایع را با همه وجود لمس می‌کنند. نگاه فرهنگی آیت‌الله رئیسی به پتانسیل‌های مشهد و آستان قدس عامل اصلی شکل‌گیری موزه زنده زیارت بوده. ایشان تأکید داشتند هر زائری که به مشهد سفر می‌کند جدای از راه‌های گردشگری باید زمینه کسب فضایی را برای او فراهم کنیم تا از حوزه معارف رضوی و امام رضا(ع) و همین طور هویت تاریخی مشهد بهره بگیرد. آیت‌الله رئیسی تأکید داشتند جوانان جنگ را ندیده‌اند و درد روزهای سخت انقلاب را نچشیده‌ا‌ند. آنها از بسیاری از فتنه‌ها بی‌خبر هستند و اطلاعات کافی از این بابت ندارند. بنابراین زائران بویژه زائران جوان باید ضمن زیارت، با انقلاب اسلامی نیز آشنا شوند اما بعد از رفتن آیت‌الله رئیسی از آستان قدس پروژه موزه زنده زیارت با چالش‌هایی مواجه شد تا اینکه دیگر کاملاً تعطیل شد.»
این را مهدی ابوالقاسمی مدیر سابق موزه زنده زیارت می‌گوید. او با اشاره به اینکه بسیاری از کشورهای دنیا برای نشان دادن وقایع تاریخی و اتفاقات مهم گذشته‌های دور و نزدیک به سمت و سوی برپایی موزه‌های زنده می‌روند به نمونه‌های خارجی موزه زنده در دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: «این نمونه‌ها هم از نظر محتوایی و هم از نظر جغرافیایی در برخی از کشورهای اطراف مثل امارات و همین طور امریکا و برخی کشورهای اروپایی فعال هستند و با استقبال مردم نیز مواجه شده‌اند. نمونه آن موزه‌ زنده‌ جنگ واترلو (جنگ تاریخی میان فرانسه و انگلیس) است که بازدیدکنندگان می‌توانند در جریان جنگ شرکت کنند. موزه زنده یک تجربه جدید برای مخاطب می‌سازد. یعنی مخاطب به جای اینکه کنار بایستد و تماشا کند خود را در دل وقایع تاریخ می‌بیند. در مورد نمونه‌های تاریخی موزه زنده هم می‌توان به مجموعه موزه زنده بلک کانتری که یک موزه زنده در فضای باز در دادلی انگلیس است اشاره کرد. در این موزه ساختمان‌های تاریخی بازسازی ‌شده است. یکی دیگر از موزه‌های زنده کشتی نوح است که در امریکا ساخته ‌شده است. با توجه به ویژگی‌های شهر مشهد موزه زنده در موزه زیارت مجموعه‌ای با فناوری کامل بود که می‌توانست در ابعاد معرفی جذاب زندگی امام رضا(ع) و تاریخ مشهد به زائر کمک کند. در حوزه گردشگری هم می‌توانست الگوی جدیدی باشد. متأسفانه گردشگری را پدیده‌ای می‌بینیم که ارتباطی با معارف ندارد اما به اعتقاد من می‌توان در حوزه گردشگری محصولی ارائه داد که برگرفته از معارف باشد. مجموعه موزه زنده زیارت در این راه گام بر‌داشت و یک کار فرهنگی و اقتصادی ارائه داد. به اعتقاد من زائرین مشهد و کسانی که با نیت زیارت امام رضا(ع) وارد مشهد می‌شوند درگیر فضاهایی که هیچ ابعاد فرهنگی و سنتی و هویتی ندارد، می‌شوند. موزه زیارت می‌توانست تجربه جدیدی باشد که زائر را در کنار زیارت وارد فضای متفاوتی کند. متأسفانه بعد از رفتن آیت‌الله رئیسی از تولیت آستان قدس و علی‌رغم نظر مثبت تولیت بعدی، شد عملاً این حرکت دچار اختلال و در نهایت متوقف شد. امیدواریم مسئولان تولیت آستان قدس تجدیدنظر جدی کنند.»
مدیر سابق موزه زیارت با اشاره به اینکه فاز اول موزه از پاییز 97 افتتاح و تا اوایل بهمن 98 فعالیت داشت از استقبال زائران و مجاوران امام هشتم(ع) می‌گوید: «با اینکه مجموعه کامل نبود اما با استقبال خوبی مواجه شد. همچنین ایامی که زائر کمتر به مشهد می‌آمد دانش‌آموزان و خانواده‌های مشهدی استقبال خوبی از موزه‌ زنده‌ زیارت داشتند. حتی در نوروز سال 98 ظرفیت بازدید از موزه کامل بود. فاز اول موزه زیارت در کارخانه نخ‌ریسی اجرا شد. فضای کلی زمین کارخانه نخ‌ریسی 65 هزار مترمربع است و فاز اول در فضای 5 هزار متر مربع به اجرا درآمد. درواقع موزه زنده زیارت در سه‌ فاز طراحی‌ شده بود. فاز اول از شهادت امام موسی کاظم(ع) تا امامت امام رضا(ع) که فاز اصلی بود. فاز دوم از شهادت امام رضا(ع) تا دوران پهلوی اول و فاز سوم همین فازی بود که افتتاح شد و مربوط به دهه 40 و 50 شمسی تا سال‌های دفاع مقدس بود. شروع فعالیت موزه با چهلمین سال پیروزی انقلاب همزمان شد و به همین مناسبت ابتدا فاز سوم را افتتاح کردیم. قرار بود فازهای بعدی را شروع کنیم که متأسفانه به یکباره متوقف شد.»
چرایی متوقف شدن موزه زنده زیارت سؤالی است که ابوالقاسمی در پاسخ به آن می‌گوید: «هنوز پاسخ درستی برای آن پیدا نکردیم، چراکه این موزه حمایت تولیت آستان را دارد. اینکه چرا در بدنه آستان قدس کار جلو نرفته‌ است سؤال بزرگی است که هنوز پاسخی برای آن نگرفتیم. زمانی‌ که حجت الاسلام مروی به تولیت آستان قدس رضوی منصوب شدند در مردادماه 98 از مجموعه بازدید کردند و کار را پسندیدند و گفتند ما باید برای نسل‌های جدید که قبل از انقلاب و خیلی ایام بعد از انقلاب را ندیده‌اند، محیطی آماده کنیم که این مسائل را خوب لمس و درک کنند؛ موزه زنده این خاصیت را دارد. همین طور تأکید کردند کار‌های خوب و فاخری شده، دوستان زحمات خوبی کشیده‌اند؛ باید روی اینجا کار شود تا بتوانیم در ادامه به تاریخ دوران امام رضا(ع) و زیارت توأم با معرفت که مورد نظر دوستان هم هست، بپردازیم. نگاه ایشان دقیق و درست بود و موزه زنده با توصیه ایشان باید ادامه پیدا می‌کرد ولی متأسفانه کار با وجود آنکه حجت‌الاسلام مروی پیگیر بودند ادامه پیدا نکرد و پروژه موزه زنده زیارت همچنان خاک می‌خورد و در معرض تخریب و از بین رفتن است.» حجت‌الاسلام گنابادی‌نژاد رئیس سابق سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس هم هدف از راه‌اندازی موزه زیارت را غنای وقت زائران عنوان کرده و می‌گوید: «موزه زنده زیارت در دوره آیت‌الله رئیسی راه‌اندازی شد که هشت مرحله داشت و هم‌زمان با چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب پیش از همه مرحله هشتم آن اجرا شد. کار قوی و مفصل و بر پایه پژوهش‌های زیادی انجام ‌شد و مکانی بود که می‌توانست نیمی از روز یک زائر را پر کند و باعث آگاهی و معرفت بخشی او شود. بعد از اجرای فاز اول و تغییر در تولیت آستان ادامه این پروژه متوقف شد.»
دکتر عبدالحمید طالبی رئیس سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس با رد تعطیلی و توقف موزه زنده زیارت می‌گوید: «این پروژه دو سال به‌دلیل شیوع ویروس کرونا متوقف شده بود و هیچگاه قرار نبوده برای همیشه تعطیل شود.» طالبی اطلاعات بیشتری درباره دلایل ادامه پیدا نکردن فازهای بعدی و زمان بازگشایی موزه ارائه نکرد اما پیگیری‌ها نشان می‌دهد این موزه قرار است تبدیل به سوغات سرایی با عنوان کارخانه نوآوری در حوزه گردشگری شود.