در سال گذشته تراز تجاری ایران و قزاقستان 109 میلیون دلار به نفع ایران بوده است

مرتضی  عبدالحسینی
خبرنگار
ایران و قزاقستان هیچگاه همکاری های  جدی تجاری نداشته و آمارها می‌گوید که ایران سی امین شریک تجاری قزاقستان و آنها نیز شریک بیست و هفتم ایران هستند. این درحالی است که ما به‌صورت زمینی و ریلی از طریق ترکمنستان قابلیت اتصال به این کشور را داریم و قزاق‌ها نیز به موقعیت ژئو اکونومیک ما برای اتصال به اقیانوس هند و جهان عرب احتیاج دارند. به‌ دنبال نگاه دولت سیزدهم به روابط با همسایگان بخصوص آسیای میانه و در دنباله سفرهای متقابل رؤسای جمهور این کشورها، این بار قاسم ژومارت توکایف رئیس‌جمهور قزاقستان به همراه هیأتی به ایران سفر کرده است. در این گزارش به طور ویژه‌ای به 5 مانع گسترش همکاری‌های ترانزیتی و تجاری با قزاق‌ها اشاره شده است.
 ایران موقعیتی ضروری برای قزاق‌ها
قزاقستان به‌عنوان یکی از همسایگان ایران، با تولید ناخالص داخلی 180 میلیارد دلاری ثروتمندترین جمهوری آسیای مرکزی است که در حد فاصل سال‌های 2000 تا 2020 نیز رشد متوسط 1.5 درصدی را در اقتصاد خود ثبت کرده است. این کشور همچنین با مساحت 2.725 کیلومتر مربع وسیع‌ترین جمهوری منطقه و یکی از بزرگترین کشورهای آسیایی محسوب می‌شود که 19 میلیون جمعیت دارد و نیاز وارداتی آنها در سال 2021 رقم نسبتاً بالایی  متجاوز از 46 میلیارد دلار بوده است. با وجود فاصله نه چندان زیاد دریایی ایران و قزاقستان، مبادلات تجاری بین این دو کشور در سال‌های اخیر چشمگیر نبوده به طوری که ایران سی امین   شریک تجاری قزاقستان بوده و تنها 0.2 از کالا‌های وارداتی خود را از ایران وارد می کند. عدم توسعه روابط تجاری ایران و قزاقستان در حالی  است که سال‌های سال است دو کشور در مراتب  گوناگون، علاقه سیاسی و اقتصادی به یکدیگر نشان داده و روی بیش از 60 سند مختلف به توافق و اجماع رسیده‌اند. روابط دیپلماتیک دو کشور از سال 1371 شروع شده و سفارت قزاقستان در ایران در سال 1372 افتتاح شده و در حال حاضر علاوه بر آن 3 کنسولگری فعال نیز در شهر‌های مختلف ایران دارد. بالعکس نیز ایران سفارت خود در قزاقستان را در همان سال 1372 فعال کرده و در بندر آکتائو همان بندر دریایی قزاقستان که از طریق خزر به آن وصل هستیم نیز کنسولگری فعالی دارد. در بین همسایه‌های قزاقستان، ایران تنها کشوری است که مزیت اتصال آنها به اقیانوس هند را دارد و این کشور تنها از طریق ایران است که می‌تواند به طور مستقیم به اقیانوس هند متصل شود. از طرف دیگر همچنین موقعیت جغرافیایی ایران تنها راه زمینی قزاق‌ها برای اتصال به جهان پر از تجارت اعراب است و به اذعان مقامات قزاقستانی، توسعه روابط تجاری و سیستم‌های حمل و نقلی با ایران برای این کشور بسیار ضروری است. در مقابل، این کشور نیز برای ایران ویژگی‌های جذابی دارد که مهم‌ترین آن ظرفیت‌های قزاق‌ها در تولید غلات و نیاز ویژه کشور ما به واردات آن محصولات است. علی رغم 2 برابر شدن تجارت دو کشور در سال 2021 و همچنین اجرای پروژه‌های مشترک فرآوری دانه‌های روغنی، مونتاژ کمباین و... همچنان ضعف بزرگی در توسعه روابط حمل و نقلی و تجاری بین دو کشور دیده می شود. سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO) و سازمان همکاری اقتصادی (ECO) نیز اتحادیه‌ها و پیمان‌هایی است که دو کشور به طور همزمان در آن عضو هستند  و می‌توانند از مزایای تعرفه‌ای و گمرکی در توسعه روابط خود استفاده کنند.
5 مانع برای رسیدن به تجارت 3 میلیارد دلاری
آمارهای گمرک ایران از ارزش تجارت ایران با قزاقستان طی سال‌های 1388 تا 1400 نشان می‌دهد که تراز تجاری ایران و قزاقستان بین سال‌های 1388 تا 1391 به نفع قزاقستان بوده اما از آن به بعد کفه ترازو به سمت ایران سنگینی کرده است. تنها در سال 1395 بوده که تراز تجاری دو کشور با یکدیگر تقریباً صفر بوده و میزان واردات و صادرات متقابل آن با هم برابر بوده است. در سال 1400، ارزش صادرات ایران به قزاقستان معادل 187 میلیون دلار بوده و در ازای آن ارزش واردات ایران از این کشور نزدیک 78 میلیون دلار رقم خورده و تراز تجاری ایران و این کشور درسال 1400 معادل 109 میلیون دلار به نفع ایران بوده است. این در حالی است که مقایسه آمار‌های گمرکی نشان می‌دهد که صادرات ایران به قزاقستان در سال گذشته بیش از 11 درصد رشد داشته که در مقایسه با آمار سال‌های اخیر قابل قبول است. بررسی داده‌های تجاری دو کشور نشان می دهد که از سال 1392 به بعد صادرات ایران به قزاقستان همواره در حال نزول بوده و تنها در سال 1400 و 1398 بوده که رشد داشته است. ایران سی امین   شریک تجاری قزاق‌ها و قزاق‌ها نیز شریک بیست و هفتم  ما هستند و مرور آمار‌های تجاری نیز نشان می دهد که رقم تجارت دو کشور قابل ملاحظه نبوده و علی رغم موقعیت جغرافیایی نزدیک و گاهی روابط سیاسی مثبت همچنان واردات قزاقستان از کشور‌هایی مانند کانادا و مکزیک که آن سر دنیا هستند بیشتر و بالا‌تر است. بررسی کد‌های وارداتی و صادراتی دو کشور نشان می‌دهد که ظرفیت تجارت 3 میلیارد دلاری بین ایران و قزاق‌ها قابل تحقق است اما به نظر می رسد 5 عامل اصلی و مانع بر توسعه روابط تجاری دو کشور سایه انداخته است؛ 1. به تبع تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، برای کشوری مانند قزاقستان که در موضع گیری‌های سیاسی بسیار محافظه کارانه تجارت محور است، ریسک بالایی برای آنها در توسعه روابط محسوب شده و همین یکی از عواملی است که در دیدار‌های چند روز اخیر مقامات این کشور با همتایان ایرانی خود، از امیدواری بر حل و بهبود مسائل هسته‌ای و تحریمی ایران سخن می گفتند، 2. تجارت زمینی و ضعف زیر ساخت‌ها در این مسیر یکی از عوامل بسیار مؤثر در عدم رشد تجارت این دو کشور است. براساس پژوهش‌های میدانی، ترکمنستان (ایران و قزاقستان به‌صورت زمینی از طریق ترکمنستان به یکدیگر متصل‌اند) در چند سال اخیر تجارت دو کشور با سهولت انجام نگرفته و از طرفی راه‌آهن شرق (ایران – ترکمنستان – قزاقستان) با مشکلات لجستیکی مواجه است به طوری که با اعلام وزارت خارجه قزاقستان، سرعت حمل‌ونقل بین این کشور و ایران گاهی کمتر از 10 کیلومتر در ساعت است، 3. ضعف بزرگ در تجارت دریایی به‌عنوان مرز مستقیم بین دو کشور و کمبود فرصت‌های تجاری در بنادر دریایی هر دو از دیگر مشکلات تجارت ایران و قزاقستان به شمار می‌آید. با وجود اینکه کل صادرات ایران به این کشور به طور متوسط در سال‌های اخیر 300 میلیون تن بوده تنها 2 درصد آن از طریق دریا اتفاق افتاده. در ایران بنادر شمالی در مقایسه با بنادر جنوبی ضعف‌های زیر ساختی دارند و بندر آکتائو در قزاقستان نیز به همین صورت است، 4. از دیگر موانع می‌توان به نبود پرواز مستقیم و فرایند پیچیده و طولانی ویزا بین دو کشور اشاره کرد که در سفر روز گذشته قاسم ژومارت توکایف رئیس‌جمهور قزاقستان، از سوی ایشان اعلام شد که سفر بدون ویزا و حداقل 10 روزه ایرانیان به این کشور فراهم خواهد شد  و 5. با وجود همه اینها بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مانع تجارت گسترده دو کشور، عدم تفاهم متقابل فعالان اقتصادی دو کشور است. امروزه ظرفیت عظیم قزاقستان برای تولیدکنندگان ایرانی کم است و پتانسیل تولید ایران برای کارآفرینان قزاق ناچیز است.
پتانسیل صادرات ایران در 200 کالا
بررسی آمارهای صادرات و واردات قزاقستان در سال 2021 نشان می‌دهد که بیشترین ارزش تجارت قزاقستان مربوط به گروه کالایی «فرآورده‌های نفتی» با ارزش تجارت 25 میلیارد دلار بوده است. پس از آن «انواع راکتورها و ماشین‌آلات صنعتی و الکتریکی» و «چدن، آهن و فولاد» بیشترین ارزش تجارت را داشته‌اند. بر اساس آخرین آمار ارائه شده در سال 2021 قزاقستان بیش از 45 میلیارد دلار واردات داشته که بیش از 30 میلیارد دلار آن ماشین آلات، لوازم مکانیکی، راکتورهای هسته‌ای، تجهیزات الکتریکی و قطعات آنها، وسایل نقلیه، آهن و فولاد، پوشاک، پلاستیک، محصولات دارویی، محصولات فولادی و آهنی، سوخت‌های معدنی، ‌کفش، محصولات شیمیایی، میوه و آجیل و... بوده است. در این بین مهم‌ترین کالا‌های صادراتی ایران به قزاقستان نیز شامل؛ پسته، خرما، سیمان و ظرف شیشه‌ای بوده که دو مورد اول بیش از 60 درصد ارزش صادرات را تشکیل می‌دهند. براساس اعلام اتاق بازرگانی؛‌ مقایسه اقلام وارداتی قزاقستان با اقلام صادراتی ایران نشان می‌دهد که ایران در 200 ردیف‌های تعرفه‌ای دارای پتانسیل صادراتی به این کشور است. همچنین از میان کل تعرفه‌های 5574 رقمی وارد شده به کشور قزاقستان، سابقه صادراتی 316 ردیف تعرفه از ایران به قزاقستان وجود داشته است.

برش

رشد تجارت با قزاقستان از چه مسیر؟
دولت سیزدهم در ایران توجه ویژه‌ای به کشورهای همسایه بویژه آسیای میانه دارد. سفر آیت الله ابراهیم رئیسی به تاجیکستان، ترکمنستان و روسیه در شش ماه اول پس از انتخاب وی به‌عنوان رئیس‌جمهور ایران گواه این امر است. از طرفی سفر‌های اخیر رئیس جمهور‌های تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان به ایران نیز همین مفهوم را دارد. در آخرین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و قزاقستان، مقامات دو کشور از برنامه‌های خود برای افزایش حجم مبادلات تجاری به 3 میلیارد دلار در سه سال آینده خبر دادند. اگر اقدامات مناسبی برای توسعه زیرساخت‌ها انجام شود و توافقنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (قزاقستان نیز عضو این اتحادیه است) به اندازه کافی اجرا شود، چنین چشم‌اندازی قابل تصور است.