دکتر غلامحسین مقدم‌حیدری و دکتر علیرضا منجمی
دانشیاران گروه فلسفه علم و فناوری پژوهشگاه علوم ‌انسانی و مطالعات ‌فرهنگی
1 طبق نظریه تامس کوهن، فیلسوف و فیزیکدان معاصر، علوم‌ طبیعی (Natural science) همچون فیزیک، شیمی و نجوم «پارادایمی» هستند. پارادایم شامل باورها و پیش‌فرض‌ها، تعهدات متافیزیکی، نظری و ابزاری جامعه علمی است. پارادایم‌ها علوم استقراریافته را نظارت و هدایت می‌کنند، به‌عنوان مثال پارادایم نجوم بطلمیوس«ی»یا پارادایم فیزیک نیوتن«ی». پژوهشگران درون یک پارادایم به کارى مشغولند که کوهن آن را «علم متعارف» یا «علم عادی» (Normal science) مى ‏نامد. پژوهشِ دانشمندانى که در شرایط متعارف و عادى (غیربُحرانى) به کار مشغولند، مبتنى بر پارادایم حاکم بر جامعه علمى آنها است.
این «پارادایم» است که به دانشمند مى‏ گوید به چه پرسش‌هایی بپردازد و پاسخ ها باید در قالب کدامین مفاهیم و اصطلاحات صورت‏بندى شود و با کدام اصول و نظریه‏ ها تلائم داشته باشد. این «پارادایم» است که به دانشمند می‌گوید هنگامى که به آزمایشگاه پا مى‏ گذارد، با به کارگیرى چه ابزارى به مشاهده کدامین پدیده‌ها بپردازد و آنها را مورد آزمایش قرار دهد، یا از مشاهده چه چیزهایى صرف‏نظر کند، تا پژوهش وى منجر به رشد ثمربخش علم متعارف شود. به همین جهات، دانشمندان جامعه علمى براى کاوش علمى تابع قوانین و موازین یکسان هستند. در واقع تعهدات و اجماع‏‌هاى آشکارِ مولودِ پارادایم، لازمه توسعه علم متعارف یعنى پیدایش و ادامه سنت‏‌هاى پژوهش علمى است.
2از نظر کوهن، پارادایم ویژگی برجسته جامعه‌ علمی است که فعالیت دانشمندان عادی را هدایت می‌کند که سرگرم گشودن و حل پازل هستند. پازل دارای دو ویژگی اصلی است: نخست، وجود یک راه‌ حل برای آن تضمین شده است. دوم، قواعد مشخصی برای حل آن پازل وجود دارد. همین دو ویژگی سبب پارادایم واحد در جامعه علمی می‌شود. (کوهن، 1389، ص 70-68)
در صورتی که پژوهشگران حوزه‌های گوناگون علوم‌انسانی با «پازل» (puzzle) مواجه نیستند، بلکه با «مسأله» (problem) مواجه‌اند. کوهن در کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی» به این نکته واقف است؛ «مسائل واقعاً حیاتی، از قبیل معالجه سرطان یا تدبیر برای صلحی پایدار، غالباً اصلاً پازل به حساب نمی‌آیند؛ بیشتر به این علت که امکان دارد آنها هیچ راه‌حلی نداشته باشند» (کوهن، 1389، ص 68)
این مسائل دارای این ویژگی‌ها هستند: نخست، مسائل انسانی مهم و درخور توجه‌اند مانند فقر، بزهکاری، صلح؛ دوم، راه‌ حل جهانشمول واحدی برای آن متصور نیست. سوم، در بسیاری از موارد با توجه به شرایط فردی یا اجتماعی خاص می‌توان راه‌هایی برای تدبیر این مسائل ارائه کرد. بنابراین نمی‌توانیم معیارهای ارزیابی پارادایمی را برای فعالیت‌های اصحاب علوم‌انسانی به کار گیریم. علوم‌انسانی معرفتی موجه و مورد وثوق است که باید براساس معیارها و روش‌شناسی‌های خاص خود مورد ارزیابی قرار گیرد.
3 البته این بدان معنا نیست که علوم‌انسانی فاقد جامعه علمی مبتنی بر سنت پژوهشی است، بلکه سنت پژوهشی علوم‌انسانی مبتنی بر «پارادایم» نیست. در حوزه‌های غیرپارادایمی همچون علوم‌‌انسانی شیوه پژوهش‌ورزی، برون‌دادهای پژوهش و زیرساخت‌های پژوهشی متفاوت هستند از همین‌ رو شیوه علم‌سنجی آن هم باید متفاوت باشد. شیوه پژوهش‌ورزی یعنی کار فردی است یا گروهی، دوم آنکه شیوه استناددهی چگونه است و سوم آن که هدف پژوهش آنها چیست و چه مخاطبانی را مد نظر دارد. برون‌دادهای پژوهشی یعنی علاوه‌ بر مقاله چه برون‌دادهای دیگری در علوم‌ انسانی پذیرفته است همچون کتاب، آنتالوژی، سخنرانی، درسگفتار و از این دست.
زیرساخت پژوهشی به معنای آن است که پژوهشگر علوم‌ انسانی از سوی چه نهادی مورد حمایت قرار می‌گیرد و نیاز به چه حمایت‌هایی دارد. علوم‌انسانی باید در پی یافتن ابزارها و فرایندهای روا برای ارزیابی پژوهش‌های خود باشد و ابزارهای سنجش پژوهش‌های پارادایمی مناسب علوم‌انسانی نیستند.
از آنجا که در علوم‌ انسانی تنوع زیاد رشته‌ها وجود دارد الگو و روش منحصربه‌فردی برای ارزیابی همه این رشته‌ها وجود ندارد. مخالفت اصحاب علوم‌ ا‌نسانی با شیوه‌های علم‌سنجی پارادایمی به معنای مخالفت آنان با ارزیابی پژوهش‌های علوم ‌انسانی نیست، بلکه دعوت به جست‌وجوی روندها و معیارهای متناسب با پژوهش‌ورزی در علوم ‌انسانی است. فهم درست و دقیق پژوهش‌ورزی علوم‌ انسانی کلید علم‌سنجی آکادمیک آن است.
4 علم‌سنجی رایج روش سنتی است که کاربست اش در علوم‌ انسانی در دهه گذشته در جهان به چالش جدی کشیده شده است. انتشار دو کتاب «علم‌سنجی در علوم انسانی و اجتماعی» Scientometrics For The Humanities and Social Sciences در سال 2021 از سوی انتشارات راتلج و دیگری کتاب «ارزیابی پژوهش‌های علوم‌ا نسانی: معیارها و روندها Research Assessment in the humanities: Towards Criteria and procedures در سال 2016 از سوی انتشارات «اشپرینگر» نشان از دگرگونی بنیادین رویکردهای علم‌سنجی در حوزه علوم‌انسانی دارد. از مهم‌ترین دستاوردهای رویکرد جدید نشان دادن مفروضات علم‌سنجی سنتی است. تولید هر چه بیشتر مقالات علمی و رقابت میان آنها برای جلب ‌توجه جامعه علمی دو معیار کلیدی ارزیابی پژوهش‌های علوم پارادایمی است. درحالی که در علوم ‌انسانی مخاطبی گسترده‌تر از جامعه علمی مد نظر است و از همین‌ رو محصولات پژوهشی منحصر به مقالات علمی نیستند.
تأثیرگذاری بر جامعه در قالب کتاب، سخنرانی، درسگفتار و... از اهداف اصلی علوم‌انسانی است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند شیوه‌های علم‌سنجی سنتی این موارد را پوشش نمی‌دهند و از این‌رو در آمارهای علم‌سنجی سنتی پژوهش‌های علوم‌ انسانی در مقایسه با علوم‌ طبیعی به لحاظ کمی پایین‌تر هستند. نادیده گرفتن بخش مهمی از پژوهش‌های علوم‌ انسانی به این دلیل است که ارتباط دانشمندان علوم‌طبیعی با جامعه با قالب ترجمان دانش فعالیتی ژورنالیستی محسوب می‌شود و همین انگاره در علم‌سنجی سنتی به علوم ‌انسانی فرافکنی می‌شود.
5 از دیگر معیارهای علم‌سنجی سنتی نوشتن به زبان انگلیسی است. این در حالی است که به‌ دلیل ابتنای سرشت علوم‌ انسانی بر فرهنگ و جامعه، نوشتن به زبان ملی امری ضروری است. پایگاه داده‌های علم‌سنجی سنتی (WOSو Scopus) محصولات اینگونه پژوهش‌ها را پوشش نمی‌دهند ، بنابراین در سنجه‌های علم‌سنجی سنتی مانند H-index لحاظ نمی‌شوند. از همین‌رو، برای تحلیل درست برون‌دادهای علمی به زبان‌های غیرانگلیسی، نیازمند رویکرد جدی هستیم. رفتار استناددهی متفاوت، شیوه‌های نشر متنوع، اهداف و آرمان‌های متمایز از علوم‌ طبیعی سبب شده است در سطح جهان الگوها و چهارچوب‌های علم‌سنجی متناسب با علوم ‌انسانی شکل گیرد. کشورهایی همچون آلمان، سوئیس، بلژیک، دانمارک و نروژ در قالب طرح‌های ملی پیشگام این روندها بوده‌اند.
با پذیرفتن چهارچوب بیان شده برای ارزیابی پژوهش‌های علوم‌انسانی این پرسش‌ها پیش روی ماست:
اول- پژوهش با کیفیت در علوم‌انسانی چیست و چه مؤلفه‌هایی دارد؟
دوم- پژوهشگران علوم‌ انسانی چه الگوهای فکری دارند و چگونه پژوهش‌هایی در جامعه خود را به اشتراک می‌گذارند؟
سوم - شیوه‌های سنتی علم‌سنجی چه پیامدهای زیانباری بر پژوهش‌های علوم‌ انسانی دارد؟
چهارم- پایگاه‌های داده، مدل‌های آماری و ضریب نفوذ پژوهش‌های علوم‌ انسانی در علم‌سنجی جدید چگونه باید باشند؟
 
 منابع:
کوهن، تامس(1389) ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمه سعید زیباکلام، انتشارات سمت
Sooryamoorthy, R. (2020). Scientometrics for the Humanities and Social Sciences (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003110415
Ochsner, M., Hug, S. E., & Daniel, H. D. (2016). Research assessment in the humanities: Towards criteria and procedures (p. 247). Springer Nature.

دکتر علیرضا شجاعی‌زند
جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس
1 پدیده «واگرایی» و «ریزش» در انقلاب‌ها را چگونه می‌توان تبیین کرد و توضیح داد؟ در تحلیل این امر، در مطالعاتم به سه دسته از عوامل رسیده‌ام. یکی از پدیده‌های رایج در انقلاب‌ها پس از نیل به پیروزی، بروز انشعاب و جدایی میان نیروها و جریان‌های مؤثر در پیشبرد حرکت انقلابی است. این را «هانا آرنت»هم گفته و در مقایسه سه انقلاب امریکا، فرانسه و روسیه نشان داده است.
«پدیده واگرایی» علاوه بر انقلاب‌های پیروز، در جنبش‌ها و نظام‌‌های ایدئولوژیک هم وجود دارد و مصادیق فراوانی از آن را می‌توان در احزاب و جریان‌های سیاسی و به طور کلی در موقعیت‌های ایدئولوژیک ردیابی کرد. بجز این عوامل که به نحو عمومی‌تری حضور دارند و اثر می‌گذارند، یک عاملِ خاص‌تر هم هست که مربوط به تجربه جمهوری‌ اسلامی است و آن، ویژگی‌های آموزه‌ای و مرامیِ آن است. منظور همین «خصلت اشتمالیِ» منبعث از اسلام است و به طور خاص‌تر آنچه از شیعه اصولی سراغ داریم؛ همان که می‌شود از آن به «ایستادن روی گسل‌ها» تعبیر کرد. جمع این سه عامل در یک موقعیت، طبعاً موجب تکثیر و تشدید واگرایی‌ها خواهد شد، چنان که در تجربه جمهوری‌اسلامی رخ داده است.
لازم به ذکر است که مسأله واگرایی‌ها دو پیش‌فرض دارد؛ پیش‌فرض نخست در بررسی واگرایی‌ها، تعیین توافقی یک نقطه آغاز است. از همین رو، نقطه آغاز آن را در اینجا، جریان‌های مذهبی فعال در ایرانِ در آستانه انقلاب قرار داده‌ایم. دوم اینکه، بحث واگرایی مستلزم فرض یک جریان اصلی است که ویژگی آن داشتن «غلبه» و «پیوستگی» است. واگرایی در این شرایط، به معنی شاخه‌های منشعب شده از بدنه اصلی خواهد بود. از این جریان و بدنه اصلی مطرح در بحث ما، با اسامی متفاوتی یاد شده که بیش از هر چیز، ناشی از تغییر شرایط بوده است: اسلام راستین،‌ اسلام ناب، اسلام مبارز، اسلام انقلابی، خط امام(ره)، گفتمان امام(ره)، ‌گفتمان انقلاب اسلامی، گفتمان جمهوری اسلامی، اسلام سیاسی، اسلام‌گرایی و حتی بنیادگرایی! این دو مورد آخر را بیشتر، کسانی به کار می‌برند که هدف‌شان فضاسازی و تخریب است.
2درباره عوامل سه‌گانه‌ ایجاد و تشدید واگرایی‌ها از آغاز انقلاب تاکنون می‌توان گفت مهم‌ترین علل بروز اختلاف و انشعاب‌ها میان انقلابیون، ائتلاف‌های سست و مستعجل در برهه انقلابی است. دلیلش هم تمرکز نیروها علیه رژیم حاکم بوده است. نیروهای مبارز در مرحله خیزش، اختلاف‌های فکری، مرامی و راهبردی خویش را عجالتاً کنار می‌گذارند یا به فراموشی می‌سپارند تا بتوانند تمامی توجه و توان‌شان را در آن موقعیت، مصروف دشمن اصلی، یعنی جناح حاکم ‌نمایند.
عامل دوم واگرایی‌های پساانقلابی اصولاً پس از حل مسأله نخست،‌ یعنی از پیش ‌رو برداشتن رژیم سابق است که پدید می‌آید. این پدیده وقتی سر  باز می‌کند که نیروهای مبارز به مرحله سهم‌بری رسیده‌ باشند و منازعات بر سر قدرت شروع شده باشد. نفس قدرت چندان موضوعیتی ندارد و نزاع اصلی بر سر سمت‌وسوی ایجابی حرکت است. از مثال‌های معروف آن هم در تاریخ انقلاب‌ها، واگرایی‌هایی است که در تجربه انقلاب فرانسه پدید آمد. بدین صورت که انقلابیون از فردای پیروزی، به جان هم افتادند. از این پدیده‌ بعدها با عنوان «عصر وحشت» یاد شد و چهره بارز آن هم «روبسپیر» بود که خودش نیز در یکی دو گام بعد، به تیغ گیوتین سپرده شد.
این بجز پدیده ترمیدوری است. «ترمیدور» مربوط به تجدید نظرطلبی است و تجدید نظرطلبی قادر است آن بخشی از واگرایی‌ها را توضیح دهد که جنبه ایدئولوژیک دارند. این موج اول واگرایی‌ها در جمهوری اسلامی است. نه اینکه هیچ واگرایی دیگری قبل از آن وجود نداشته است، اما از شدت و کثرتی برخوردار نبوده‌اند که بتوان از آن به عنوان «موج» یاد کرد.
موج دوم واگرایی‌ها را باید به حساب وضع و موقعیت ایدئولوژیکی نظام برآمده از انقلاب گذارد. «ایدئولوژی» پدیده‌ای است که هم عامل انسجام و وحدت جامعه است و هم عامل افتراق و جدایی آن. اما نقش و اثر آن در واگرایی مربوط به قرائت‌پذیری آن است. قرائت‌پذیری ادیان و ایدئولوژی‌ها ناشی از دو عامل درونی و بیرونی است، یعنی هم ناشی از متن و فحوای آنهاست و هم ناشی از موقعیت‌هایی که به آن مراجعه می‌شود. همان چیزی که با عنوان «تکست» و «کانتکست» از آن یاد شده است. به بیان دیگر، هم به مسائل زبانی و بیانی متون و پیچیدگی و ذوبطن بودن‌ آنها برمی‌گردد و هم به موقعیت حاکم بر قاریان و افق‌های فکری و پارادایمی ایشان. در بحث از همین افق‌های فکری- مرامی قاریان است که پای مدرنیته به مثابه گفتمان غالب، پارادایمی غالب و محیط بر زمینه و زمانه به میان می‌آید. در همینجا است که با پدیده‌ای به‌ نام «تجدیدنظرطلبی» هم مواجه می‌شویم، یعنی با واگرایی‌های ناشی از تجدید نظرطلبی.
به نظر می‌رسد که بخش قابل‌ توجهی از جریان‌هایی که در گردنه‌های مختلف بتدریج از جریان اصلی مذهبی در ایران جدا شده‌اند، به نوعی متأثر از همین عامل بوده‌اند. واگرایی مهندس بازرگان و نهضت آزادی، واگرایی بنی‌صدر، واگرایی‌های روشنفکران دینی، واگرایی اصلاح‌طلبان با تمامی شاخه‌ها و گرایش‌های متنوع‌شان در همین چهارچوب، قابل تحلیل و تبیین است. البته زمینه‌های لازم برای واگرایی در برخی از ایشان، از ابتدا هم وجود داشته است، مثل نهضت آزادی و بنی‌صدر. اما واگرایی بخش دیگری از ایشان ناشی از تجدید نظرطلبی بوده است. جریان‌های واگرای دیگری هم بوده‌اند که ضمن برخورداری از همین زمینه‌ها، مسائل و بهانه‌های خاص‌تری هم داشته‌اند: مثل مجاهدین خلق،‌ فرقان، جنبش مسلمانان مبارز، جریان میثمی، جمهوری خلق مسلمان،‌ آقای منتظری و... .
3 در تبیین عامل سوم باید گفت ، مجموعه واگرایی‌های دیگری هم وجود داشته و دارد که نمی‌توان صرفاً با غلبه گفتمان مدرن توجیه کرد، اگرچه در آن مؤثر بوده است. این عامل اساساً وقتی موضوعیت پیدا می‌کند که با واگرایی‌های‌ همزمان و دوسویه مواجه با‌شیم. واگرایی جریان‌های به‌شدت ناهمسو که در عین تعارض و تقابل مبنایی با یکدیگر، در مخالفت و مقابله با جمهوری اسلامی، اتفاق‌ نظر پیدا کرده‌اند. این را من بیش از هر چیز، ناشی از «خصوصیت اشتمالی اسلام» می‌دانم و میزان تأکیدی که بر پایبندیِ به آن وجود دارد. این خصوصیت که خود برخاسته از هستی‌شناسی و انسان‌شناسی اسلام است، از جمله ویژگی‌هایی است که فهم و پذیرش آن قدری دشوار است و دشوارتر از آن، وفاداری و پایبندی و پیاده‌سازی آن است.
منظور از «اشتمالی بودن اسلام» همان رویکرد به‌هم‌آوری و جمع میان دوگانه‌های معروف و مطرح در این باب است؛ «دین و دنیا»، «دنیا و آخرت»، «وحی و عقل»، «عقل و ایمان»، «علم و دین»، «دین و دولت» و از این قبیل. همان‌ها که ادیان تجزیه‌گرا نظیر مسیحیت به آن، نگاه تقابلی دارند. رویکرد اشتمالی مستلزم ایستادنِ روی گسل‌ها است و حرکت بر ستیغ. به «ستیغ» تشبیه کرده‌ام تا بگویم جمع‌کردن میان طرفین یک مسأله، شما را در موقعیت پیچیده و دشواری قرار می‌دهد مانند حرکت روی ستیغ. دشواری‌های آن هم معلوم است، زیرا هرگونه بی‌مبالاتی و سهل‌انگاری ممکن است شما را به دره‌های واقع در طرفین آن راه بغلتاند؛ به دره افراط و دره تفریط. به ورطه تحجر یا ورطه تجدد. چیزی نظیر «صراط مستقیم» یا «پل صراط» است که علاوه بر مبانی متقن و استوار و داشتن آگاهی و پایداری، مستلزم اخلاص نیز است.
دشواری‌های این راه از یک‌سو و حرکت خلاف جریان و فضاسازی‌های علیه آن در سوی دیگر، مسائل و مشکلاتی را به‌دنبال می‌آورد که همگان طاقت ماندن و ادامه دادن آن را ندارند و لاجرم، به تردید و تجدید نظر می‌افتند. مسأله ابتدا با تردید در «کارآمدی» آغاز می‌شود و به تردید در «شایسته‌سالاری» می‌رسد و در یک گام جلوتر، از تردید در «مشروعیت» و مبانی ایدئولوژیک نظام سر در می‌آورد و به اینجا می‌رسد که اساساً چرا انقلاب کردیم؟ و چرا دین را وارد سیاست کردیم؟ چه لزومی دارد که دین در تعقیب اهداف و انجام وظایفش، حتماً به حاکمیت برسد و کار را از مجرای حاکمیت دنبال نماید؟ چرا از لیبرالیسم و سرمایه‌داری و مدرنیته با همه توفیقات‌شان در صورت‌بخشی به دنیای پیشرفته امروزی، احتراز کردیم و به مقابله برخاستیم؟ چرا باید با امریکا گلاویز شد؟ چرا باید جانب مظلومان عالم را گرفت؟ چرا اصرار داریم که اینقدر متفاوت از دیگران باشیم؟ چرا ما هم به نظام جهانی نمی‌پیوندیم و مثل دیگران، از مزایای آن بهره‌مند نمی‌شویم؟ چرا می‌خواهیم مردم را به  زور به بهشت ببریم؟ چرا اینقدر آرمانی فکر می‌کنیم و به قول «پوپر» در سودای ساختن بهشتی در زمین، جهنم را به ارمغان می‌آوریم؟ چرا با رقبای سیاسی و ایدئولوژیک خود در درون و بیرون به گفت‌وگو و گفتمان نمی‌پردازیم؟
حاصل این تردیدها و پرسش‌های مشفقانه چیزی جز یکی از این دو نبوده است و نخواهد بود: 1.بازگشت به دوره عسرتی که دین و دینداران در حاشیه زندگی و جوامع بسر می‌بردند. 2.همراه شدن با جریان عمومی و جهانی مدرنیته و تلاش برای بهره‌مندی هر چه بیشتر از مواهب آن.
از عجایب ماجرا هم همین است که دشمنان پیشین، به هم نزدیک ‌شده‌اند. یعنی به عینه شاهدیم که جریان سنتی متحجر، مورد اقبال و پسند روشنفکران و اصلاح‌طلبان مدرنیست‌ قرار گرفته است و آنان نیز به انحای طرق، مدرنیته را با تمامی لوازم و آثار مختلفش تأیید می‌کنند و آن را بر دینی که پا به عرصه اجتماع گذارده و به حیات سیاسی مؤمنان وارد شده و به قدرت رسیده است، مرجح می‌شمارند!
* مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده سخنرانی‌ دکتر علیرضا شجاعی‌زند است که در نشست «بررسی زمینه‌ها،‌ علل و عوامل ریزش‌های انقلاب اسلامی» در محل مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی ارائه شد و از سوی برگزارکنندگان، تدوین و تنظیم شده است.