مردی، یگانه عصر خود

داوود فتحعلی‌ بیگی
کارگردان تئاتر
شنیدن خبر درگذشت جلال ستاری، یگانه مرد بی‌نظیر فرهنگ واقعاً تأثر‌برانگیز و بغض‌آور بود. درباره او باید کتاب‌ها نوشت و حرف‌های فراوان زد اما حالا و در این دقیقه، سوگ‌ از دست‌دادنش این امکان را نامیسر می‌کند. همان‌طور که گفته شد، جلال ستاری یکی از کم‌نظیرترین افراد متفکری بود که من در این عمر هفتاد ساله دیدم و شناختم و افتخار آشنایی و نزدیکی با او را داشتم و مردی که اواخر عمر دچار فراموشی شده بود یکی از روشن‌ترین ذهن‌ها و قوی‌ترین حافظه‌ها را داشت؛ آنچنان که وقتی سخن از گذشته و امروز به میان می‌آمد، ریزبه‌ریز همه چیز را به‌خاطر می‌آورد و افراد را با نام کوچکشان فریاد می‌آورد. جلال ستاری به شکلی اعجاب‌آور از مطالعه و تحقیق و پژوهش خسته نمی‌شد و در طول عمر پربرکت خود بیش از صد کتاب نوشت که به یادگار از او باقی خواهد ماند و مورد مطالعه علاقه‌مندان فرهنگ و هنر قرار خواهد گرفت. نکته‌ای که می‌توانم به آن اشاره کنم، شکل روش‌شناسی و تحقیق و پژوهش جناب ستاری بود که در هر پژوهشی از ارجاعی به ارجاعی دیگر می‌رفت و چنین کار بزرگی واقعاً از توان و عهده هر پژوهشگری ساخته نیست. طی سالیان اخیر جلال ستاری و همسر محترم‌شان دکتر لاله تقیان به عاشقانه‌ترین شکل با هم زیستند و دکتر تقیان همواره در کنارشان بود و من این فقدان بزرگ را به ایشان تسلیت می‌گویم. جلال ستاری از آن‌ چهره‌های شاخصی نبود که درباره همه چیز ابراز عقیده کند و خود را دانای کل بداند و بارها شده بود که اگر پای مبحثی مثل نمایش‌های آیینی سنتی یا... به میان می‌آمد، با فروتنی تمام می‌گفت من خیلی اطلاعی درباره فلان مسأله ندارم و ابراز نظری نمی‌کرد. ستاری می‌تواند الگوی درخشانی باشد برای همه آنها که‌ می‌خواهند اهل فرهنگ و پژوهش و مطالعه را بشناسند و حتماً همه آنها که با او دمخور بوده‌اند به این نکته صحه می‌گذارند که او یگانه عصر خویش بود.

شخصیتی سختکوش و اثرگذار

محمدرضا خاکی
نویسنده، مترجم و کارگردان تئاتر
بی‌هیچ اغراقی، دکتر ستاری در زمره شخصیت‌های بسیار مهم و اثرگذار فرهنگی کشورمان به شمار می‌آید که از وجوه مختلفی می‌توان درباره ایشان مقاله و مطلب نوشت و حتی تحقیق کرد. او ابتدای انقلاب برخلاف آن که به‌راحتی قادر به مهاجرت بود اما ماندن را به رفتن ترجیح داد. ماند و دست به تألیف و ترجمه آثاری ماندگار زد که به گمانم به‌راحتی نمی‌توان برای آن‌ها جایگزینی در نظر گرفت. او طی دهه‌ها فعالیت جدی در زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلفی نوشت، از فلسفه و هنر گرفته تا تئاتر، اسطوره‌شناسی و حتی علوم اجتماعی. آن‌هایی که با زنده‌یاد ستاری از نزدیک مراوده داشتند می‌دانند که چقدر در کار خود سختکوش بود و چه جدیتی داشت. از سویی نسبت به نظریات خود هم مصمم بود و درباره آنها بسیار جدی صحبت می‌کرد و می‌نوشت. صحبت درباره این چهره شاخص فرهنگ‌ و هنرمان کار دشواری است چراکه از معدود باقی‌مانده‌های نسلی بود که تنها به فعالیت در یک حوزه اکتفا نمی‌کردند. عجیب این‌که به هر حوزه‌ای گام نهاد در آن درخشید و از این بابت فرهنگمان یکی از بزرگان منحصربه‌فرد خود را از دست داد. اما فارغ از این نکات، درباره استاد ستاری یک مشخصه بارز خودنمایی می‌کند که نمی‌توان از آن صرف‌نظر کرد. یکی از ویژگی‌های خاص ایشان سبک نوشتاری‌اش بود. البته این مسئله تنها درباره آثار تالیفی‌اش نبود، زنده‌یاد ستاری حتی در ترجمه‌های خود هم نثر ویژه‌ای داشت. آن‌چنان‌که کافی بود یکی از آثارش را بخوانیم تا متوجه شویم یکی از نوشته‌ها یا ترجمه‌های جلال ستاری پیش روی‌مان قرارگرفته است. بخشی از این نثر فاضلانه و فاخر نشات گرفته از احاطه‌ای بود که به ادبیات کلاسیک ایران داشت. اما نکته دیگر درباره فعالیت‌های ارزشمند استاد ستاری به نگاه جامعه‌شناسانه‌ای بازمی‌گردد که به تئاتر داشت. او با مهارت بسیاری به سراغ انتخاب واژه‌های معادل در ترجمه و حتی خلق آن‌ها می‌رفت؛ آن‌چنان‌که گاهی به واژگانی در نوشتار او برمی‌خوریم که خاص خودش و منحصر به‌فرد هستند. امیدوارم نسل جوان به پشتوانه تلاش و مطالعه بسیار بتوانند ادامه‌دهنده راه بزرگانی همچون او باشند. درگذشت زنده‌یاد جلال ستاری فقدان بزرگی برای فرهنگ این سرزمین است که آن را به خانم لاله‌تقیان گرامی، دیگر بازماندگان و همچنین دوستداران ایشان تسلیت می‌گویم. روحش شاد و یادش گرامی.

جلال ستاری در آموزش تئاتر زحمت بسیاری کشید

هادی مرزبان
کارگردان و بازیگر تئاتر
جلال ستاری یکی از چهره‌های مهم فرهنگ وهنر است که از قبل از انقلاب تا کنون خدمت فراوانی به کشور کرده است. اما اکثراً به قول معروف در سایه بود. او به دنبال مطرح شدن نبود و یکی از پایه گذاران تدریس و آموزش به هنرجویان شهرستانی بود و توانست از این طریق تئاتر شهرستان را به تبلور برساند. این پژوهشگر و اسطوره شناس  زحمت بسیاری در این عرصه کشید. همیشه سعی داشت در راه  فرهنگ و اعتلای هنر ایران خدمت و کمک کند. به همین دلیل همیشه در حال خواندن و نوشتن بود و به دیدن  تئاترهای بسیاری می‌رفت در حقیقت به نوعی همراه اهالی تئاتر بود. او پایه گذار خیلی از مسائل فرهنگی بود. در هر حوزه‌ای اطلاعات کافی و جامعی داشت. از نوشتن و مطبوعات گرفته تا حوزه تجسمی. من یادم می آید که درمجلات قدیم مطلب می نوشت . نشریه‌ای به نام 15 روز تئاتر بود که او همیشه در آن نشریه  مطلب می نوشت. با وجود این همه دانش و تسلطش بر حوز‌ه‌های مختلف فرهنگی دچار غرور نبود و  قلبی مهربان داشت و با همه مهربان بود اما در کارش بشدت جدی بود و اکثراً کسانی که با او همکاری می‌کردند مراقب بودند تا او در کار عصبانی نشود و از آنجایی که همه دوستش داشتند  سعی می کردند تا کار را به نحو احسن به سرانجام برسانند. روحش شاد و یادش گرامی.

خدمتگزار فرهنگ و ادبیات ایران

قطب الدین صادقی
نویسنده فیلمنامه‌نویس و کارگردان تئاتر
ازسالها قبل جلال ستاری را می‌شناختم، حتی پیش ازانقلاب؛ البته آشنایی و دوستی نزدیک ما بعد ازانقلاب شکل گرفت و پیش از انقلاب بیشتر با آثار او آشنایی داشتم بویژه کتاب «روانکاوی آتش» اثرگاستون باشلار که با ترجمه جلال ستاری انجام گرفته بود و من آن را خواندم و از این طریق او را شناختم. کتابی بود  که متشکل از مقالاتی درباره  فرهنگ و زندگی نوشته بود. اما بعد ازانقلاب بخت یاری کرد تا ازنزدیک با او آشنا شوم. جلال ستاری در طی این سالها فراغت بسیاری بدست آورد و موجب شد کتاب‌هایی را ترجمه کند که در تخصص او بود، کتاب‌هایی در زمینه اسطوره و مباحث مربوط به تحقیق ادبیات کلاسیک ایران. کتاب‌هایی که هرکدام گنجینه‌ای برای فرهنگ این سرزمین است. این پژوهشگر و محقق علاوه برپختگی کامل به زبان فارسی، تسلط بسیاری به زبان‌های مختلف داشت و مجموعه‌ای از بهترین کتاب‌ها را درباره اسطوره شناسی،روانشناسی و... ترجمه کرده بود و این اقدام او کار بسیار بزرگ و ارزشمندی بود؛ همت و تلاشی که موجب غنی شدن کتابخانه  فرهنگی ایران شد و براین اساس خدمت بزرگی برای فرهنگ و ادبیات ایران انجام داد. سخن گفتن اززنده یاد جلال ستاری بسیار است و دراین چند سطر نمی گنجد ؛مردی که فاضل بود و عاشق به فرهنگ ایران.

محسن بوالحسنی: چند روز پیش بود که فراخوان اجراهای عمومی نمایش‌های خیابانی ایران در سال 1400 منتشر شد و به موازات انتشار این فراخوان اداره کل هنرهای نمایشی هم اعلام کرد که از اجرای عمومی 78 نمایش خیابانی حمایت خواهد کرد.  البته تمهیدی هم برای گروه‌هایی که در این رویدادها حاضر نبوده‌اند اندیشیده شده که براساس این تصمیم و برنامه و در راستای ایجاد فضایی متناسب و امکان حضور تمام گروه‌ها در مرحله بعدی، گروه‌هایی که در مرحله پیشین حضور نداشته‌اند و آثار خود را در سال ۱۳۹۹ تا شهریور ۱۴۰۰ تولید کرده‌اند امکان ثبت تقاضا خواهند داشت و از میان این متقاضیان هم ۴۰ اثر نمایشی پذیرفته می‌شود. از اینها که بگذریم بحث و موضوع برگزاری جشنواره تئاتر خیابانی و چالش‌های پیش روی این جشنواره برای هنرمندان و چشم‌انداز و دغدغه‌هاشان نسبت به این جشنواره هم موضوعی است قابل تأمل؛ بخصوص در شرایط امروزی که کرونا، سنگ‌های بزرگ و جدی پیش پای برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و هنری انداخته و شکل و شمایل بسیاری را هم تغییر داده است.

 پوششی به وسعت ایران
سعید خیراللهی، کارگردان تئاتر که نمایش «ژنرال خورشید»اش یکی از چهار تئاتر مورد حمایت در این جشنواره از استان ایلام است در گفت‌وگو با «ایران» بحث حمایت از گروه‌های تئاتری در حوزه نمایش خیابانی را در این دوره اتفاق خوبی می‌داند و امیدوار است این شکل از حمایت‌ها به‌صورت بلندمدت ادامه داشته باشد و نیمه‌کاره رها نشود. او می‌گوید: «مسأله اولی که طی یکی دو سال گذشته بسیاری از گروه‌های تئاتر خیابانی را درگیر خود کرده مسأله اجرای عمومی است که متأسفانه گروه‌ها نه مکانی برای تمرین داشتند و نه جایی مناسب برای اجرا. در واقع محیط‌هایی که قرار بود میزبان اجرای گروه‌ها باشند به خاطر کرونا یا تعطیل شدند یا امکان اجرا به‌دلیل شیوع و پیک‌های مختلف شیوع بیماری میسر نشد و این وضع شرایط واقعاً بغرنجی را مخصوصاً به لحاظ مالی برای هنرمندان به‌وجود آورد.» او درباره گیشه نداشتن و امکان فروش بلیت تئاتر خیابانی هم می‌گوید: «طبیعتاً تئاتر خیابانی این امکان را ندارد و با حمایت‌های دولتی و... معیشت خود را سپری می‌کنند که این حمایتی که امسال قرار است اتفاق بیفتد اتفاق خوشایندی است؛ مخصوصاً از این زاویه که تمام استان‌ها را در برمی‌گیرد و متشکل از برگزیدگان تمام کشور است و ما امیدواریم این اتفاق تبدیل به جریان شود و نگاه بلندمدتی پشت آن باشد. خوشبختانه استان ما، ایلام، چهار گروه در این برنامه دارد و قرار است اجرای عمومی برویم.» او در پایان به این نکته اشاره می‌کند که «برای آینده نیز کاش سناریوهای بلندمدتی برای تئاتر خیابانی وجود داشته باشد و اگر قبلاً به گروه‌های رسمی و ثبت شده، پیش از تولید، هزینه تولید اجرا برای سال بعد پرداخت شود گروه‌های نمایشی هم می‌توانند بدون دغدغه و اینکه صرفاً منتظر انتشار فراخوان باشند کار خود را تولید کرده و به ثمر برسانند مخصوصاً در این دوره که با وجود کرونا عملاً جشنواره‌ای وجود ندارد و فعالیت گروه‌ها به حداقل خود رسیده و متأسفانه آسیب‌های فراوان مالی به هنرمندان خورده است. منظور این است که متولیان تئاتر در ایران می‌توانند سفارش کار بدهند و گروه‌ها هم با اطمینان نسبت به اینکه مبلغ تولید کار پرداخت می‌شود و سروسامان مالی می‌گیرند با خیال راحت انرژی خود را روی تولید اثری می‌گذارند که قرار است رو در رو با مردم ارتباط برقرار کند و تأثیری بر آنها بگذارد.»
اتفاق خوب اجرای عمومی
امیرحسین انصافی، کارگردان نمایش خیابانی «کووید 18» یکی دیگر از کارگردان‌هایی است که اثرش در این لیست 87نفره وجود دارد و قرار است کارش به اجرای عمومی گذاشته شود. انصافی درباره لزوم برگزاری جشنواره‌هایی مثل جشنواره‌های تئاتر خیابانی به «ایران» می‌گوید: «برگزاری این جشنواره در این شرایط به نظر من می‌تواند تأثیر شایانی بر سلامت اجتماعی داشته باشد و مردمی که طی یکسال‌ونیم اخیر از هر محیط هنری و فرهنگی دور بوده‌اند حداقل از این طریق می‌توانند کمی از گرفتاری‌های روزمره‌ جدا شوند و با تئاتر و نمایش خیابانی انس بگیرند. در واقع فرصت مناسبی که این جشنواره‌ها پیش خواهند آورد نزدیکی دوباره مردم با تئاتر است و از آنجا که اجراهای خیابانی هم در فضای باز رقم می‌خورند و مشکلی به لحاظ شیوه‌نامه‌های بهداشتی ندارند، پل فرهنگی مناسبی بین هنر و مردم برقرار می‌کنند.
 البته این نکته را هم نباید فراموش کرد که ذات هنر خیابانی آگاهی بخشی است و ما هم در اجراهای خود همراه با مردم، تمام سعی‌مان را می‌کنیم که این آگاهی بخشی را درباره مسائل روز جامعه داشته باشیم و مردم هم حتماً با رعایت هر چه بهتر و بیشتر شیوه‌نامه‌ها به ما کمک خواهند کرد.» او در پایان به این نکته اشاره می‌کند که «اجرای عمومی بعد از اجرای جشنواره، برای تئاتر خیابانی هرگز محقق نشده و حالا که این بستر فراهم شده باید آن را به فال نیک گرفت و تمام امیدواری ما این است که این ماجرا در سال‌ها و دوره‌های بعد هم ادامه داشته باشد تا ما بتوانیم بعد از اجراهایی که در جشنواره‌های مختلف داریم، با حمایت و پشتیبانی متولیان حوزه نمایش، اجراهای عمومی نیز داشته باشیم.»