محسن بوالحسنی
خبرنگار
از سال 1361 که جشنواره تئاتر فجر اولین دوره خود را تجربه کرد تا سال گذشته که بدون حتی یک‌سال وقفه، سی‌وهشتمین دوره‌اش را برگزار کرد و طبق سنوات قبل برگزیدگانش را در رشته‌های مختلف شناخت، امسال به نظر می‌رسد وضعیتی دیگرگونه را تجربه خواهد کرد. جشنواره تئاتر فجر در تمام این سال‌ها، حتی با وجود دوران جنگ تحمیلی، در نهایت برگزار شد و طی این دوران 38 ساله با فراز و فرودها و تغییر و تحولاتی به کار خود ادامه داد اما چالشی مثل کرونا، چالش تازه‌ای است که معلوم نیست دقیقاً جشنواره سی‌ونهم را  دستخوش چه تغییراتی خواهد کرد. با این‌همه گمانه‌زنی‌های ابتدایی با انتصاب دبیر جشنواره سی‌ونهم پایان پیدا کرد و به‌نوعی این پیام مخابره شد که جشنواره امسال به‌‌نحوی از انحاء برگزار خواهد شد و در گزارش‌هایی که پیشتر منتشر کردیم به سناریوهایی که برای جشنواره امسال می‌توان متصور بود اشاره کردیم. حسین مسافرآستانه دبیر جشنواره امسال چند وقت پیش در گفت‌وگویی تلویزیونی از عدم برگزاری بخش بین‌الملل در جشنواره سی‌ونهم گفت و به این مسأله اشاره کرد که کرونا باعث شده که نتوانیم در شرایط موجود این دوره از جشنواره را با دوره‌های قبل مقایسه کنیم و ما هم امسال بخش بین‌الملل نخواهیم داشت چون اکثر کمپانی‌های تئاتر در کشورهای مختلف دنیا تعطیل هستند و باتوجه به تعریف بین‌المللی بودن جشنواره، باید همه وجوه آن نیز وجود داشته باشد که این امر در شرایط کنونی میسر نیست. مسافرآستانه البته در همین گفت‌وگو درباره وضعیت بخش‌های داخلی جشنواره سی‌ونهم با توجه به شرایط نامناسب اجراها و همچنین روند تولید تئاتر، به این نکته اشاره کرد که از سال ۸۴ به بعد جشنواره تئاتر فجر برآیند وضعیت سال تئاتر کشور بوده در حالی که قبل از آن جشنواره به تولید آثار یک سال آینده تئاتر می‌پرداخت. با مدل قبلی، برگزاری جشنواره معنایی نداشت زیرا جشنواره تئاتر فجر باید برآیند بهترین کارهایی باشد که در طول سال اجرا می‌شوند. طبیعتاً در شرایط کرونایی وضعیت تولید و اجرای آثار نمایشی مناسب نیست و جشنواره نیز با توجه به وضعیت موجود سال ۹۹ برگزار می‌شود. اینها بخشی از چالش‌های جشنواره تئاتر فجر است حالا که چندین ماه از بی‌رمق بودن سالن‌های تئاتر و اجراهای صحنه‌ای می‌گذرد بسیاری از گروه‌ها ترجیح می‌دهند اجرای نمایش را به شرایطی بهتر موکول کنند و با این اوصاف در حالی که تعداد تئاترهای روی صحنه رفته در این مدت بسیار اندک بوده، جشنواره تئاتر فجر سی‌ونهم با چالشی علیحده‌تر از همیشه درگیر خواهد بود.‌

‌برگزار نکردن، ضرری بیش از منفعت
رضـــــــــا صابری کارگردان، نویسنده و بازیگر تئاتر که در چندین دوره این جشنواره جوایز بخش نویسندگی و کارگردانی را از آن خود کرده در گفت‌وگو با «ایران» جشنواره تئاتر فجر را یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور در حوزه تئاتر می‌داند که تعطیل شدن آن می‌تواند آسیب بسیار زیادی، علیحده‌تر از آنچه امروز و در شرایط کرونا، با آن روبه‌رو هستیم به تئاتر وارد کند. او می‌گوید: «اگر چه در ادوار مختلف، جشنواره فجر با فراز و فرودهای بسیاری روبه‌رو بوده اما حتی یک‌سال هم طی این 38 سال تعطیل نشده و حداقل بچه‌های شهرستان، این فرصت را پیدا می‌کردند که اثر خود را عرضه کنند و حضور آنها نیرویی تازه به تئاتر کشور معرفی می‌کرد و نبود چنین بستری واقعاً در وهله اول برای این بچه‌هایی که تمام سال تلاش می‌کنند که بتوانند خود و اثرشان را به جشنواره برسانند بد و ناگوار خواهد بود.» صابری درباره چالش‌هایی که جشنواره طی سنوات قبل با آن روبه رو بوده نیز می‌گوید: «یک بخش مهم مسأله، مسأله تغییر مدیریت در حوزه عملیاتی و اجرایی است که متأسفانه با تغییر دبیرهای مختلف در دوره‌های مختلف، ما شاهد یک نوع سلیقه محوری بوده‌ایم که هر کسی فقط در دوره‌ای که دبیر بوده کارهایی کرده و نفر بعدی کلاً رویه را تغییر داده یا نگاه و نگرش متفاوتی داشته است. ما باید بتوانیم به این سمت برویم که دبیری مستقل و ثابت برای جشنواره داشته باشیم تا این فرد بتواند مثل یک مربی فوتبال فرصت داشته باشد تا با نگاهی بلندمدت، برنامه‌ریزی داشته باشد و کار را پیش ببرد.» صابری در بخش دیگری از این گفت‌وگو به شرایط برگزاری جشنواره امسال و چالش‌هایش نیز اشاره می‌کند و معتقد است که جشنواره می‌تواند با چشم‌انداز و تفکری جدید و متناسب با شرایط برگزار شود. او معتقد است: «من فکر می‌کنم می‌شود با توجه به امکاناتی که وجود دارد جشنواره را برگزار کرد چون فکر می‌کنم برگزار کردن آن، بهتر از برگزار نکردنش باشد. البته مسلماً گرفتاری در چند ماه گذشته آن‌قدر بود که جشنواره هم نمی‌تواند از این مصایب بی‌نصیب بماند اما حتماً راهی هست.» این کارگردان و نویسنده مشهدی می‌گوید: «می‌شود بودجه جشنواره تئاتر را که ما واقعاً نمی‌دانیم دقیقاً چقدر است برحسب شرایط هزینه کرد و از منابعی دیگر، ضررها و زیان‌هایی را که تئاتری‌ها در این چندماه متحمل شدند، جبران کرد. تئاتری‌ها به نسبت حوزه‌های دیگر فرهنگ و هنر،  بسیاربسیار ضرر کردند و واقعاً معیشت‌شان به شکل ناگواری به خطر افتاد اما برگزار نکردن جشنواره فقط وضع را بدتر می‌کند. البته باید دید تا بهمن‌ماه چه اتفاقی می‌افتد و شرایط و وضعیت یکه‌تازی این ویروس به کجا می‌رسد و چه می‌شود کرد اما آنچه به نظر می‌رسد لزوم توجه به تئاتر و تئاتری‌هاست که امسال بدترین سال خود را سپری می‌کنند.»
سمبلیک برگزار کنیم
پیش‌تر هم بحث بودجه مطرح شده بود و مسافرآستانه درباره بودجه جشنواره امسال گفته بود: «مشخصاً بودجه جشنواره بر اساس برنامه‌های آن تصویب می‌شود و ما در دوره سی‌ونهم بخش‌هایی را حذف کردیم و در عین حال بخش‌هایی نیز به جشنواره اضافه شده و برآیند کلی این است که بودجه این دوره نیز در حد سی‌وهشتمین جشنواره تئاتر فجر باشد.» رحمت امینی که سال 1390 دبیر سی‌امین دوره جشنواره بوده در گفت‌وگو با «ایران» جشنواره فجر را اتفاق مهمی می‌داند که در دوره‌های مختلف دستخوش نگاه‌های خاصی می‌شود که مشی جشنواره را مشخص می‌کند و این نگاه بیرونی بی‌شک نمی‌تواند نکته خوبی باشد. او می‌گوید: «باید به تئاتر با پوست و گوشت و استخوان اعتقاد داشت و نه فقط در شعار و حرف‌ها و سخنرانی‌های مناسبتی. ساختارهای اجرایی تقریباً همیشه یکی است اما هر دبیری با خود سلیقه‌ای را می‌آورد و نماینده یک جریان فکری و سیاسی است که جشنواره را مطابق با آن نگاه پیش می‌برد و اگر یک جشنواره بتواند دبیر ثابتی داشته باشد آن‌وقت می‌شود امیدوار بود که در شرایط طبیعی آن، دبیر بتواند برنامه‌ای بلند مدت داشته باشد که اصول و دغدغه‌های آن صرفاً بر پایه خود تئاتر باشد.» امینی معتقد است تئاتر نسبت به دیگر حوزه‌ها حداقل در بحث بودجه و توجه به زیرساخت‌های آن در شرایط آیده‌آلی به سر نمی‌برد. او می‌گوید: «بحث دبیر یک بحث است اما مگر چقدر می‌شود روی آن تمرکز داشت؟ مهم این است که آدم‌ها و آثار درجه یک به جشنواره بیایند و برای آوردن این افراد و این آثار حتماً به بودجه و شرایط مناسب نیاز است که متأسفانه در دوره‌های مختلف آن‌چنان شاهد این مسأله نبوده‌ایم.» این کارگردان و نمایش‌نامه نویس از وضعیت ناگوار تئاتر هم طی روزها و ماه‌های گذشته حرف می‌زند و از آنچه در ادامه باید منتظر آن بود ابراز نگرانی می‌کند. امینی می‌گوید: «کرونا، تئاتر را در سراسر جهان دچار یک ضربه بزرگ کرد و در کشور ما هم وضعیت به دلایل بسیار بدتر از تئاتر کشورهای دیگر شد. نکته اینجاست که جشنواره‌ تئاتر فجر  یا هر جشنواره دیگری در این حوزه، از اجراهای تئاتر سرچشمه می‌گیرد و اگر تئاتر نباشد طبیعتاً جشنواره‌ای هم وجود نخواهد داشت یا حداقل به معنی واقعی آن وجود نخواهد داشت.» امینی پیشنهادی هم به مدیران تئاتری کشور دارد. او می‌گوید: «من بجد پیشنهاد می‌کنم همین بودجه اندک و قطره‌چکانی را بعد از بررسی‌های لازم و برآوردهای مکفی، به خانواده تئاتری‌ها اختصاص بدهند که من خبر دارم بسیاری از آنها واقعاً محتاج نان شب شده‌اند. از طرفی دیگر می‌توانیم جشنواره تئاتر فجر امسال را به صورت سمبلیک برگزار کنیم و برای این اجرای سمبلیک هم تعریفی می‌توانم ارائه کنم. بیاییم و از آثاری که قبلاً روی صحنه رفته‌اند و ما به صورت فیلم از آنها آرشیوی داریم روی پلتفرم‌ها بگذاریم تا مردم ببینند و بودجه اصلی جشنواره را هم به خود تئاتری‌ها اختصاص بدهیم. یک معنی «فجر» گشایش است و ما با این کار واقعاً می‌توانیم باری بزرگ از دوش این قشر مظلوم برداریم و در کار و زندگی‌شان گشایشی اقتصادی ایجاد کنیم.»‌‌