عطیه لباف
خبرنگار
عجیب اما واقعی! قاچاق سوخت، هم به صورت خرد (کوله‌بری) و هم عمده (سازمان‌یافته) بشدت کم شده و مدیرکل دفتر پیشگیری از قاچاق فرآورده‌های نفتی می‌گوید: «شرایط به گونه‌ای است که می‌توانیم بگوییم دیگر قاچاق نداریم.» اما چه عاملی باعث کاهش چشمگیر قاچاق سوخت از ارقام نزدیک به 10 میلیون لیتر در روز به نزدیک صفر شده است؟ پاسخ آن آشناست: شیوع ویروس کرونا! ویروسی که همه‌گیری آن روی تمام بخش‌های اقتصاد جهان اثر گذاشته است. محمودرضا افشاریان، مدیرکل دفتر پیشگیری از قاچاق فرآورده‌های نفتی در این گفت‌وگو از آخرین ارقام قاچاق سوخت یارانه‌ای کشور، علت کاهش آن و برنامه‌ها برای حفظ شرایط کنونی می‌گوید.
از ابتدای سال‌جاری قیمت انوع فرآورده‌های نفتی در اغلب نقاط جهان از جمله کشورهای همجوار کاهش یافته و تقاضا نیز برای آن وجود ندارد. در چنین شرایطی آیا هنوز قاچاق بنزین و نفت گاز از کشور انجام می‌شود؟
به خاطر شیوع ویروس کرونا، قاچاق سوخت اکنون تقریباً نزدیک به صفر است. بررسی‌ها و کشفیات ما نشان می‌دهد که میزان قاچاق فرآورده‌های نفتی از ابتدای سال، سیر نزولی شدیدی داشته و حتی می‌توان گفت که دیگر قاچاق بنزین نداریم.
به نظر می‌رسد که قاچاقچیان دست از فعالیت کشیده‌اند. این روند کاهشی از اسفندماه و با شناسایی اولین موارد ابتلا به ویروس کرونا در ایران و کشورهای همسایه قوت گرفت و به سرعت نزولی شد.
این در حالی است که قیمت نفت گاز یارانه‌ای در ایران الآن ارزان‌تر از کشورهای همسایه است؛ اما قاچاق فرآورده‌های نفتی دیگر جذابیت ندارد. عامل دیگری که باعث کاهش میزان قاچاق شده، بسته بودن مرز برخی ازکشورها است که تردد و امکان قاچاق از آنجا وجود ندارد. ضمن آن‌که تقاضا نیز برای سوخت و قاچاق آن به حداقل رسیده است. همان‌طور که در ایران هم با آغاز قرنطینه و اعمال محدودیت‌های تردد مصرف بنزین و گازوئیل بسیار کم شد.
اینکه می‌گویید قاچاق به صفر نزدیک شده، یعنی کشفیات نداریم یا اصلاً قاچاق انجام نمی‌شود؟
کشفیات بسیار جزئی است. در فروردین ماه امسال کشفیات انواع فرآورده‌های نفتی حدود یک میلیون لیتر است؛ اما تخمین زده می‌شود که قاچاق فرآورده‌های نفتی هم خیلی کم باشد. به‌طوری که تخمین می‌زنیم حداکثر بین 500 هزار لیتر تا یک میلیون لیتر در روز سوخت از کشور قاچاق شود. البته این حجم نیز از مرزهای آبی است، چراکه اغلب مرزهای خشکی که از آنجا قاچاق جریان داشت، بسته شده بودند. میزان کشفیات مبین همین موضوع است که حجم قاچاق کاهشی است. طبق آخرین برآورد در سال 1397، روزانه ۱۲.۵ میلیون لیتر و در سال ۹۸ روزانه ۸.۸ میلیون لیتر قاچاق سوخت داشتیم. میزان کشفیات در اسفند 1398 به 4 میلیون لیتر در یک ماه رسید. در فروردین ماه بازهم آمار کمتر شد. به‌طوری که طی این ماه فقط یک میلیون لیتر از انواع فرآورده‌های نفتی کشف قاچاق داشتیم. به عبارت دیگر میانگین روزی 32 هزار لیتر کشفیات که رقم بسیار اندکی در مقایسه با وضعیت سال‌های گذشته است.
گفته می‌شود که به خاطر کاهش مصرف داخل و کاهش قیمت‌های بین‌المللی، چندان تمایلی به کشف محموله‌های قاچاق سوخت وجود ندارد و به همین خاطر کشفیات کم است. درست است؟
خیر، به هیچ وجه. ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و بخصوص دفتر پیشگیری از قاچاق سوخت اقدامات سابق را تمام و کمال در دست اجرا دارد و مرزها تحت کنترل هستند. حتی در مرز جنوب شرقی، کشور همسایه به خاطر ویروس کرونا مرز خود را بسته و از تردد خودروهای حمل قاچاق سوخت جلوگیری می‌کنند.
آیا موردی بوده که قاچاقچی را در مرز بازگردانده باشند؟
بله. برای دو مورد در فروردین ماه از مرز پاکستان اتفاق افتاد. بیشترین حجم قاچاق سوخت مربوط به نفت گاز است و مهمترین مرز نیز سیستان و بلوچستان است. از مرز پاکستان بیشترین میزان کشفیات را داشتیم اما اکنون به خاطر بسته شدن مرزها با شیوع ویروس کرونا این مرز بسته است. بر اساس اطلاعات به دست آمده، پاکستان از ورود ماشین حمل سوخت قاچاق، جلوگیری کرده است. به همین خاطر، اکنون اگر قاچاقی انجام شود از سمت دریاست و قاچاق سوخت به مرز آبی سوق پیدا کرده است. در این مرز نیز در بهار امسال به خاطر بارندگی‌های اخیر و سیلاب‌های فروردین ماه و بسته بودن راه‌ها میزان قاچاق به حداقل رسید.
با توجه به اینکه میزان قاچاق کاهشی بوده، آیا صادرات بنزین و سایر فرآورده‌های نفتی نیز کم شده است؟
بله. بر اساس اطلاعاتی که به دست ما می‌رسد، مخازن استراتژیک سوخت کشورهای همسایه در حال پر شدن است و تقاضای چندانی نیز برای سوخت‌هایی نظیر بنزین و نفت گاز وجود ندارد. همان‌طور که در ایران مصرف بنزین در فروردین ماه به
۳۵ میلیون لیتر در روز سقوط کرد. تقاضای کمتر در کشورهای همسایه برای سوخت، صادرات را هم کم می‌کند. الان متولیان امر در تلاش هستند که صادرات را افزایش دهند. افغانستان یکی از مقاصدی است که صادرات نفت گاز به آن به‌طور جدی دنبال می‌شود.
به نظرتان با اتمام دوره قرنطینه و کاهش محدودیت‌ها در کشورهای همسایه و همینطور افزایش قیمت سوخت، دوباره قاچاق افزایش می‌یابد؟
بله این احتمال وجود دارد اما ما به دنبال اصلاح برخی از شیوه‌نامه‌ها و قوانین هستیم، تا در صورت عادی شدن شرایط و افزایش فاصله قیمتی سوخت بین ایران و همسایگان دوباره قاچاق به ارقام قبل بازنگردد. هرچند که فاصله قیمتی مهمترین عامل است. برآورد می‌شود که در شرایط عادی، حدود یک میلیون لیتر در هر روز قاچاق بنزین و در همین حال حدود هفت میلیون لیتر نیز قاچاق گازوئیل رخ می‌دهد. اما به خاطر وضعیت بین‌المللی و بحران کرونا کاهش مصرف و تقاضای سوخت قاچاق آن به حداقل ممکن نزدیک شده است.
در کدام بخش‌ها دست به اصلاحات زده‌اید و یا اصلاح آن را به نهاد مربوطه پیشنهاد داده‌اید؟ آیا مواردی که قبلاً در دست اقدام داشتید، به مرحله اجرا رسیده است؟
نهایی‌سازی برخی از اقدامات و اصلاحات به خاطر شرایط کشور و شیوع ویروس کرونا عقب افتاد. اما در این هفته جلسه کارگروه پیشگیری و مقابله با قاچاق و عرضه خارج از شبکه فرآورده‌های نفتی است و قرار است که برخی از موارد مربوط به افزایش شفافیت شبکه توزیع و قابلیت رصد فرآورده‌های نفتی در زنجیره توزیع را مورد بررسی نهایی و تصویب قرار دهیم. یکی از آنها، «ماده قانونی تبصره چهار ماده 18» خواهد بود. به این ترتیب که جابه‌جایی هر فرآورده از مبدأ تا مقصد مورد رصد قرار گرفته و پایش می‌شود تا روزنه‌های قاچاق بسته و ریسک قاچاق سوخت به حداکثر می‌رسد.
در جلسه کارگروه این هفته، اصلاح ماده ٤٥ قانون صادرات فرآورده‌های نفتی را بررسی و تصحیح می‌کنیم تا ضمن تسهیل و شفاف‌سازی صادرات تمایل به قاچاق کمتر شود. برخی از تخلفات مربوط به قاچاق فرآورده‌های نفتی یارانه‌ای از طریق ترکیب و اختلاط با سایر محصولات هیدروکربوری صادراتی است. برخی از قاچاقچیان تحت عنوان صادرات مشتقات نفتی که نزدیک به خواص فرآورده‌های یارانه‌ای نظیر بنزین و گازوئیل است، از افراد سهمیه بگیر سوخت را خریداری و آن را بعد از اختلاط با سایر مشتقات نفتی و فرآوری آن به اسم هیدروکربور صادر می‌کردند که با هوشیاری اعضای ذی مدخل در این زمینه این روش قاچاق به حداقل ممکن رسیده است. ما می‌خواهیم با اصلاح شیوه‌نامه بررسی پرونده‌های صادراتی و اصلاح قوانین مربوطه، مانع از عرضه خارج از شبکه شویم. چند مورد اصلاحات دیگر نیز در جلسه این هفته بررسی می‌شود که مهمترین آن همین مسأله اصلاح شیوه‌نامه رسیدگی به پرونده‌های صادراتی است.
فکر می‌کنید مؤثر خواهد بود و با کاهش آثار شیوع کووید19 در جهان دوباره شاهد اوج‌گیری قاچاق سوخت نخواهیم بود؟
مهمترین عامل قیمت است و تا زمانی که فاصله قیمتی وجود داشته باشد، امکان قاچاق وجود دارد. اما ما امیدواریم که با انجام مجموع این اقدامات میزان عرضه خارج از شبکه بویژه قاچاق نفت گاز را کاهش دهیم. قطعاً مؤثر خواهد بود.

سید حمید حسینی
سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی
در سال‌های اخیر اغلب کارشناسان دلایل عدم موفقیت کشور در دستیابی به رشد وتوسعه اقتصادی را اقتصاد نفتی ودولتی، ساختار نامناسب اقتصادی کشور، محیط نامساعد کسب و کار، فساد و قاچاق می‌دانستند وحداقل قاچاق سالانه کشور را ۱۲ میلیارد دلار ارزیابی می‌کردند. دراین پدیده شوم عمدتاً اقلام یارانه‌ای کشور نظیر سوخت(فرآورده‌های نفتی) ودارو از کشور قاچاق شد ودرمقابل مواد مخدر، مشروبات الکلی، لوازم آرایشی، موبایل، پوشاک ولوازم خانگی به کشور وارد می‌کردند و این پدیده از چند منظر به اقتصاد کشور لطمه می زد. به‌طور مثال در زمان‌هایی روزانه
10 میلیون لیتر گازوئیل و بنزین از کشور قاچاق می‌شد که از یکطرف چپاول ثروت ملی کشور بود واز طرف دیگر، سودجویان، برای تأمین سوخت وقاچاق آن در داخل کشور اقدام به پرداخت رشوه می‌کردند؛ به تعبیری، رابطه قاچاق وفساد یک رابطه خطی است. علاوه براین درآمد ارزی حاصل از این قاچاق برای خرید اقلام مجاز وغیرمجاز استفاده می‌شد که کمترین ضرر آن لطمه زدن به تولید داخل و رقابت غیرمنصفانه بود. ضرر هولناک آن هم به فرهنگ و زندگی اجتماعی وارد می‌شد که از محل ورود مواد مخدر، اسلحه و مشروبات الکلی صورت می‌گرفت.
ویروس کرونا با وجود آسیب‌هایی که به نرخ رشد اقتصادی، اشتغال، کسب وکارهای مردم زده است ولی باعث کاهش محسوس قاچاق، به حداقل رساندن مرگ ومیر ناشی از تصادفات رانندگی، حذف ترافیک از شهرهای بزرگ ورفع آلودگی هوای کلانشهرها شده است.
ویروس کرونا عاملی شد که بیش از۴.۵ میلیارد نفر از مردم جهان در قرنطینه قرار گرفته و مصرف انرژی (خصوصاً بنزین وبنزین هواپیما) بشدت کاهش یابد. به‌طوری که مصرف نفت خام در دنیا اکنون 30 درصد کم شده است. این موضوع به علت تأخیر کشورهای نفتی در توافق بر سر کاهش تولید باعث شد که مخازن نفت دنیا مملو از نفت ودر ماه آوریل حتی قیمت نفت امریکا منفی شود. این اتفاقات باعث شد که قیمت فرآورده‌های نفتی در دنیا بشدت کاهش یابد وقیمت هر لیتر بنزین به کمتر از 10 سنت وهربشکه تا ۱۱ دلار کاهش یابد و با توجه به ثابت بودن قیمت‌های داخلی قاچاق فرآورده‌های نفتی توجیه اقتصادی خود را از دست بدهد وکشورهایی نظیر پاکستان، افغانستان، ترکیه، امارات واقلیم کردستان که مقصد کالای قاچاق ایران بودند، علاقه‌ای به خرید فرآورده‌های نفتی ایران نداشته باشند.
البته در سال‌های اخیربا توجه به قیمت یارانه‌ای گازوئیل در کشور(هر لیتر ۳۰۰ تومان) این فرآورده مورد علاقه دست اندرکاران قاچاق بوده است و با توجه به ادامه داشتن حمل ونقل کالا وتردد کشتی‌ها در دنیا مصرف گازوئیل فقط حدود ۲۰ درصد کاهش یافته است. لذا امروز قیمت گازوئیل در بازارهای بین‌المللی حداقل دوبرابر قیمت بنزین است (هر بشکه حدود ۲۵ دلار) واین احتمال وجود دارد که به محض عادی شدن اوضاع کشور و فعال شدن کسب وکارها شاهد رشد قاچاق گازوئیل باشیم، زیرا زنجیره‌ای از افراد و امکاناتی که دراین مسیر فعال بوده‌اند، بیکار نخواهند نشست و قاچاق گازوئیل را شروع خواهند کرد. لذا ضروری است که ستاد مبارزه با قاچاق کالا وارز که وظیفه سیاستگذاری ومبارزه با این پدیده شوم را به عهده دارد، مبارزه هوشمند با آن را در دستور کار قرار دهد و با نظارت دقیق بر سیستم پایش که برای کنترل مصرف گازوئیل در کامیون‌های کشور طراحی شده است از دسترسی قاچاقچیان به گازوئیل یارانه‌ای جلوگیری کند وهمزمان بر مخازن ذخیره‌سازی گازوئیل در واحدهای بزرگ تولیدی ونیروگاهی نظارت و سوخت تحویلی به موتور پمپ‌های کشاورزی را از طریق مقامات محلی وشوراها کنترل کند تا مجدداً این پدیده شوم به اقتصاد کشور بازنگردد وعواقب ناگوار آن برای کشور حادث نشود.